Respect voor elkaar

Als rubriekschrijver voor het Nederlands Dagblad wordt ze met tal van vragen op het terrein van de etiquette en fatsoensregels geconfronteerd. Zelf heeft Monica - haar schuilnaam in de krant wil ze in Terdege handhaven - niet zoveel met het woud aan regeltjes voor officiële en minder gewichtige momenten. „Het gaat er mij vooral om dat je respect hebt voor elkaar. Goede omgangsvormen zijn een hulpmiddel in het sociaal verkeer.”
‘Hoe hoort het?’ is de inhoud van de rubriek. Het afgelopen jaar kreeg ze vraagstukken voorgelegd over de omgang met logés afkomstig uit andere culturen, hoe je netjes een tompouce eet, of je wel of niet kunt applaudisseren na een concert met religieuze muziek en de wijze waarop je langs kerkgangers in de banken schuift. Ook onderwerpen als de laatste groet bij een graf, jas wel of niet aanhouden in de kerk, de toelaatbaarheid van met de handen in de zakken op de foto gaan en het al dan niet aanstootgevende karakter van het hardop psalmen zingen in de achtertuin in een gemêleerde woonbuurt kwamen langs. „Nogal uiteenlopend dus”, concludeert Monica enigszins nuchter.
Ze raadpleegt de dikke handboeken in haar boekenkast op ieder onderwerp. Niet altijd is er een concreet antwoord, zeker niet als het gaat om zaken die zich op het kerkelijk erf afspelen. Maar bij haar beantwoording geeft ze er altijd een persoonlijke draai aan. „Ik lig er niet wakker van of iemand zich precies aan de regeltjes houdt die in die boeken zijn omschreven. Veel belangrijker vind ik dat iemand zich respectvol gedraagt. Dat is de basis.”

Ik-gericht
Met een voorbeeld maakt ze duidelijk dat ook intonatie en gedrag een rol kunnen spelen. „Als mijn puberdochter tegen een vreemde hallo zegt, kan dat op een heel beleefde manier zijn. Pas liet ik een jongeman voor bij de kassa van de supermarkt, maar de wijze waarop hij ‘ik dank u, mevrouw’ tegen me zei, klonk bepaald niet respectvol.” Ook al vindt ze het ‘hallo’ van haar kinderen prima, toch ziet ze correct gedrag als een belangrijk onderdeel van de opvoeding. „Als je weet hoe je je netjes gedraagt en ook weet hoe je een gesprek behoort te voeren, tegenover anderen, dan opent dat deuren. Dat komt van pas als jongeren een baan of stageplek zoeken.”
De omgang met internet en sociale media zijn eveneens onderdeel van de gedragsregels. Daar is echter een kloof tussen jong en oud(er) zichtbaar. „Pas kwam ik iemand op een verjaardag tegen. We wisselden slechts enkele woorden. De volgende dag meldde hij mij met mijn naam en toenaam op Facebook. Ik was verontwaardigd, maar mijn dochter reageerde heel anders: ‘Wat leuk dat hij aan je denkt’.”
Vast staat dat de omgangsvormen in de Nederlandse samenleving behoorlijk losser zijn geworden. Als oorzaken daarvoor wijst Monica de antiautoritaire opvoeding en de individualisering aan. „Mensen willen zich geen norm meer laten opleggen. We leven helaas in een sterk ik-gerichte samenleving. Dat betekent vaak een gebrek aan respect voor anderen.”
Ze ervaart het wel als prettig dat de omgangsvormen minder belerend en betuttelend zijn dan vroeger, maar plaatst wel een kanttekening. „We moeten van de regering naar een participatiemaatschappij. Hoe kun je dat in praktijk brengen als je niet weet hoe je je dient te gedragen ten opzichte van elkaar?”

Niet ‘hoi’
Net als Monica ziet Nico van der Voet (56) in etiquette vooral een aantal regels voor fatsoen en beleefdheid. „Je praat niet met volle mond. Als je je opa ziet, zeg je niet ‘Hoi!’, maar ‘dag opa!’ In het openbaar vervoer sta je je zitplaats af aan een bejaarde meneer of mevrouw. Een predikant spreek je aan met ‘dominee’”, aldus de docent pastoraat en homiletiek en studentenpastor aan de Christelijke Hogeschool Ede. „Het voorkomt slordig gedrag en zorgt voor een prettige afstand tussen mensen. Denk aan het aanspreken van ouderen met ‘u’. Etiquette ‘dresseert’ mensen, zodat ze niet vanuit hun driften leven. Dat is een goede zaak.”

Hij beseft dat etiquette cultuurgebonden is. „Elke tijd kent eigen beleefdheidsregels. Elke groep heeft eigen fatsoensnormen. In koninklijke kringen gelden veel etiquetteregels. Ik kom uit een eenvoudig milieu waarin niet veel aandacht voor etiquette was. Wél voor de beleefdheidsregels. Ik heb nooit geleerd aan welke kant van een vrouw ik moet lopen, links of rechts, en ook niet dat dat verandert als die vrouw getrouwd is. Evenmin is mij gezegd dat ik niet mag fietsen naast een vrouw die loopt. Dan moet ik ook gaan lopen. ’t Is maar dat u het weet...”

Wat valt u op als het om etiquette anno 2014 gaat?
„Overal, zelfs in de hoogste regionen, is etiquette minder belangrijk geworden. Hoor maar hoe politici op elkaar reageren. En zelfs de koning laat zijn spontaniteit af en toe de vrije loop.”

Is dat altijd negatief?
„Fatsoensnormen veranderen. Aan de ontwikkeling zit ook wel iets positiefs. Veel regels maken de omgangsvormen tussen mensen vormelijk, stijf. Spontaniteit wordt in onze tijd meer dan vroeger gewaardeerd. Mensen gaan in het openbaar leuker met elkaar om dan vroeger, ongeacht rang of stand. Ik ben bijvoorbeeld blij dat de omgangsvormen tussen studenten en docenten niet meer zijn als voorheen. Toen moesten de studenten allemaal gaan staan als de professor binnen kwam.”

De jongere generatie heeft niets met dit soort regeltjes. Wat vindt u daarvan?
„Er is niets nieuws onder de zon. De Griekse filosoof Socrates zei in ongeveer 400 voor Christus over de jeugd van Athene het volgende: ‘De jongeren van vandaag houden van luxe. Ze hebben slechte manieren, minachten het gezag, hebben geen eerbied voor ouderen en praten liever dan dat ze werken.’ Jongeren die niet botsen met de fatsoensregels van de ouderen zijn een brave uitzondering. In onze samenleving is de achteruitgang van de omgangsvormen voor veel mensen reden voor ongerustheid, net als bij Socrates.”

Toch is er wel erg veel veranderd, de voorbije decennia. Zijn er dieperliggende oorzaken aan te wijzen?
„Het heeft te maken met onze welvaart. Hoe armer mensen zijn, des te voorzichtiger gaan ze met elkaar, en vooral hun meerderen, om. Als een arbeider vroeger brutaal was tegen zijn baas, kon hij ontslagen worden. Welvaart maakt mensen individualistischer en dus losser tegenover elkaar. Het afnemen van goede omgangsvormen heeft daarnaast te maken met een toenemende gelijkheid tussen mensen. Ouders en kinderen, mannen en vrouwen, burgers en bestuurders zijn zo gelijk geworden dat niemand nog tegen iemand opkijkt. Vroeger nam een man zijn hoed of pet af als hij de burgemeester tegenkwam op straat. Bovendien hebben we allemaal dezelfde rechten. We mogen roepen wat we willen, ook al kwetsen we anderen ermee. En waarom zou je als man nog opstaan voor een vrouw als er een zitplaats te weinig is? Waarom zou je een minister aanspreken met ‘excellentie’? Dat doet hij jou toch ook niet? Ten slotte: de ouders en gezagsdragers gaan soms zelf voorop in het loslaten van fatsoensregels. Dat politici zich onfatsoenlijk gedragen is erger dan dat de jeugd het doet.”

Spelen de nieuwe media een belangrijke rol bij de teloorgang van sommige omgangsvormen?
„Ze dragen bij aan een verdergaande gelijkheid tussen mensen. De afstand verdwijnt als docenten en leerlingen, moeders en dochters allemaal op Facebook zitten. Ze presenteren zich onder hun voornaam en laten in hun privéleven kijken. Mailtjes en sms’jes begin je ook niet met aanspreektitel. ‘Geachte...’ verdwijnt dus ook al. Alleen een sollicitatiebrief wordt nu nog - onbegrijpelijk eigenlijk - volgens de regels van de etiquette opgesteld.”

Zou etiquette een plek moeten krijgen in het onderwijs?
„We moeten niet de problemen van de samenleving laten oplossen door het onderwijs. Dat krijgt al zoveel op zijn bordje. Fatsoen moeten kinderen thuis leren. Tegelijkertijd zeg ik: het is zowel op de basisschool als op de middelbare school goed als leerlingen zich bezig houden met deugden. Dat kan in lessen godsdienst, maatschappijleer, filosofie, in mentorlessen. Etiquette heeft onder andere te maken met deugden als ‘respect’ en ‘zelfbeheersing’. Ga daarmee aan de slag.”

Heeft etiquette zijn langste tijd gehad?
„Etiquette verandert, kan op de achtergrond raken maar zal er altijd zijn. Er kan ook weer meer belangstelling voor komen. Na Socrates is het fatsoen ook niet ingestort. Na de gruwelijke jaren veertig kwamen er toch ook weer de brave jaren vijftig in de vorige eeuw. Na de geitenwollensokkenperiode van de jaren zeventig is er toch ook weer meer aandacht voor stijlvol optreden gekomen. Het zal wel een beetje een golfbeweging blijven.”

Slecht gedrag doet slecht volgen
Over etiquette zijn tal van boeken geschreven. Verreweg de meest bekende is ‘De dikke Ditz’, het boek “Hoe hoort het eigenlijk?” van Reinildis van Ditzhuyzen. De oorspronkelijke schrijfster van deze steeds weer bewerkte en aangevulde uitgave was in 1939 Amy Groskam-ten Have. Ook zij besefte dat Nederlanders een hekel hebben aan allerlei regeltjes over omgang, kleding, eten, gastvrijheid en officiële gebeurtenissen. „Maar etiquette betekent ook goede manieren en wellevendheid en die zijn nu eenmaal verweven met onvermijdelijke plichtplegingen”, zo schreef Groskam in 1939. Van Ditshuyzen constateert in de laatste heruitgave (2007) dat de meeste vormen vroeger aan de bovenkant van de samenleving ontstonden. „Door televisie en internet is het tegenwoordig andersom. Ordinair taalgebruik, rondlopen in onsmakelijke kleren, afval op straat gooien en afrekenen terwijl men telefoneert en andere zaken zijn te zien op tv en in de openbare ruimte. Slecht gedrag doet slecht volgen. Deze omkering is iets nieuws. Onbekend is hoe een en ander zich zal ontwikkelen.”

„Heere Jezus zelf hèt Voorbeeld”
Ds. L.J. Geluk, van 1978 tot 1986 voorzitter van de Gereformeerde Bond in de Hervormde Kerk, hecht aan goede omgangsvormen, die zijn gericht op de ander. „In ruimere zin geldt dat natuurlijk ook voor de eredienst. Daarin past in de eerste plaats eerbied.”
De 78-jarige emeritus gaat nog iedere zondag voor, dikwijls twee keer. Hij is daarnaast actief als redactielid van het blad Ecclesia (van de stichting Vrienden van Kohlbrugge) en voorzitter van het bestuur van de vereniging Protestants Nederland. Met lede ogen zag hij hoe de afgelopen decennia in een aantal opzichten de verslonzing ook in de wereld van de omgangsvormen toesloeg.
Als oorzaken voor het verdwijnen van correcte omgangsvormen in Nederland ziet de in Rotterdam woonachtige emeritus tal van factoren. „Niet alleen het verdwijnen van gezag, ook het oprukken van ‘het amerikanisme’ en het verdwijnen van de invloed van de adel speelt een rol. Hoewel we de wijze van omgang van de upper ten in het verleden niet moeten verheerlijken. Niet zelden werden ondergeschikten uit de hoogte, onbarmhartig, onchristelijk behandeld. Maar we kunnen wel stellen dat we nu naar de andere kant zijn doorgeslagen. Ik vind het opvallend dat de omgangsvormen van velen, ondanks hun hoge opleiding, een laag niveau hebben. Ik volg de politiek niet zo op de voet, maar als ik soms hoor van de wijze waarop men met elkaar bezig is, zou een lesje omgangsvormen voor politici best kunnen.”
Een heel belangrijke oorzaak ziet de predikant in de gezagscrisis. „Die is al vele jaren aan de gang. Kinderen zeggen vaak jij en jou tegen hun ouders en noemen hen bij hun voornaam. Nederlanders waren natuurlijk altijd al een beetje een vrijgevochten volkje, maar het lijkt wel alsof nu alle remmen los zijn. In het gezin, in de politiek en ook in de kerk.”

Gastvrijheid
De predikant formuleert voorzichtig als het over de kerk gaat. „Het ambt heeft, als ik in mijn eigen kerkgenootschap blijf, bijna alle gezag verloren. De nadelige kant daarvan is tegelijkertijd dat er in sommige gevallen weinig leiding wordt gegeven.”
De gemeenteleden gaan evenmin vrijuit. „Wat te denken van het snoepen tijdens de eredienst? Je ziet het voor je. De tasjes gaan open, als een golfbeweging. Soms gaan hele rollen door de banken heen. Terwijl dit snoepen toch geen pas geeft, want tijdens een gesprek met iemand ga je toch ook niet zitten snoepen?”
Dominee Geluk zegt van de kansel over dat snoepen maar niets. „Ik wacht soms een poosje als het zover is. Dan begrijpt men wel hoe ik erover denk.” Het is een diep ingeworteld gebruik, helaas.

De Bijbel is volgens de predikant helder als het gaat over omgang en respect. „Er zijn verschillende momenten aan te wijzen waarop een goede omgang met elkaar een belangrijke rol speelt. Denk maar aan Abraham als hij drie vreemdelingen ontvangt en hen aan tafel nodigt. Gastvrijheid is een deugd die ons in Nederland wel wat meer ter harte zou mogen gaan. In veel andere landen is dat vanzelfsprekend. Wat meer hoffelijkheid zou onze samenleving geen kwaad doen.”

Andere aanwijzingen voor onze levensstijl staan in het boek Spreuken. „Niet in detail, maar wel hoe je met elkaar om moet gaan. Tegemoetkomend zijn, een ander mag zich in de omgang niet neergezet voelen. Naast iemand staan als hij in de misère zit en anderen niet uit de hoogte behandelen, ook al zijn er grote verschillen op de maatschappelijke ladder. We zijn allemaal schepselen van God. Niet gelijk, maar wel gelijkwaardig.” Belangrijkste voorbeeld uit het Woord is de Heere Jezus zelf. „Zie eens hoe Hij met mensen omging, een melaatse aanraakte en zijn arm om kinderen heensloeg. Nooit uit de hoogte. En wie is er hoger dan Hij?”

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen