Adriaan van Haemstede en zijn martelaarsboek

I

Het woord 'martelaarsboek' zal u waarschijnlijk meer bekend zijn dan de naam van de schrijver Adriaan van Haemstede. In menig huis wordt nog een martelaarsboek gevonden, en dan waarschijnlijk hetzelfde, dat in mijn bezit is: een foliant van een kleine 1000 bladzijden. Dr. A. Kuyper heeft het boek in 1883 opnieuw uitgegeven. Het merkwaardige is, dat de naam van Adriaan van Haemstede noch op de band, noch zelfs op de titelpagina voorkomt. Wel vertelt dr. Kuyper in zijn inleiding op het boek onder de titel 'een drievoudige waarschuwing aan de Gereformeerde Christenheid bij het lezen van haar Martelaarsboek', dat van Haemstede de oorspronkelijke auteur er van is. Later is het uitgebreid met de geschiedenis o.a. van de Bartholomeüsnacht in 1572 en van de vervolging der Waldenzen.

Dr. Kuyper wil waarschuwen tegen heiligenverering; tegen het gevaar, dat het getuigenis der martelaren eenmaal tegen onze ontrouw getuigen zou; maar ook (in volgorde de eerste waarschuwing), dat we toch vooral het echte Gereformeerde martelaarsboek zullen raadplegen, waaraan de naam van Van Haemstede verbonden is. Van deze Van Haemstede vertelt dr. Kuyper niet alleen, dat hij 'een nauwkeurig gewikt en tederlijk gekeurd martelaarsboek heeft samengesteld'; maar ook dat hij een der vurigste predikers uit de tijd der kerkreformatie was, die vooral de kruisgemeenten in Antwerpen en Londen met trouw en ere gediend heeft. Wat dat betreft geeft dr. Kuyper dus aan Van Haemstede het volle pond. Wel laat hij er op volgen, dat Van Haemstede geen diep denker was, omdat hij destijds aan de Dopers dorst toegeven 'dat het er niet toe noch afdeed, of het vleesch en bloed van onzen Heere Jezus Christus wel waarlijk uit het vleesch en bloed van Maria genomen was'; en dat men desnoods vrede kon hebben met hun dwaling 'alsof onze Heere Jezus Christus Zijn lichaam door nieuwe schepping uit den Heilige Geest had ontvangen'. Van deze dwaling tekent Kuyper er dan wel bij aan, dat daarmede natuurlijk heel onze zaligheid viel.

Maar Kuyper wil dit bij Van Haemstede en ook bij de eerste Dopersen vergoelijken. Van Haemstede is nu eenmaal onder de indruk geweest van de vele Dopersen, die 'vroom en vroed' voor de Naam van den Here Jezus Christus gestorven zijn. Maar deze mensen wisten toen nog niet beter. De prediking onzer Calvinisten was toen nog niet doorgedrongen; en zo kwam het, zegt Kuyper in het hem eigen taalidioom dat 'vele lieve kinderen Gods toentertijd nog met Menno liepen'. Met Menno is dan Menno Simons bedoeld, die na de Munsterse excessen de Doopsgezinde beweging in kalmer banen leidde, maar die, ondanks gesprekken met à Lasco en Micron vasthield aan de voorstelling, dat Jezus niet ònze, menselijke natuur had gedragen (men noemt dit wel 'dacetisme' met de naam van een oude dwaling uit de christelijke kerk, die Christus een 'schijnlichaam' toekent. Verder valt bij Menno Simons veelal de nadruk op de subjectieve factoren in de geloofsbetrekking tot God. Hij legt b.v. meer de nadruk op de 'boete' bij de zondaar dan op de vrijsprekende daad Gods' in verband met de rechtvaardiging en de verzekering der vergeving van Gods kant in het H. Avondmaal. Nu, deze waardering althans van sommige dopersen heeft Van Haemstede in grote moeilijkheden doen geraken met de kerkeraad van de vluchtelingengemeente te Londen, door welke hij tenslotte geëxcommuniceerd is. Zó, als een uit kerk en hemelrijk gebannene is hij ook op een onbekende tijd en plaats gestorven. Daarom is ook in de vele uitgaven van zijn martelaarsboek, die gedrukt werden in de periode van 1566 — 1657 zijn naam zelfs weggelaten. Eerst in laatstgenoemd jaartal verschijnt zijn naam weer op het titelblad. En — wanneer wat in Zondag 31 van onze Catechismus van de ban of uitsluiting uit de christelijke gemeente gezegd wordt, in volle stringentie moet worden toegepast, dan betekent dat een vreselijk vonnis over de ziel van deze vurige prediker, die naar Kuyper's oordeel de gemeenten van Antwerpen en Londen met trouw en met ere heeft gediend.

De figuur van deze Adriaan van Haemstede is weer voor het voetlicht getrokken, door een proefschrift, dat de titel draagt van deze artikelen. Op dit proefschrift is gepromoveerd aan de Vrije Universiteit dr. A.J. Jelsma, thans Geref.-predikant in Den Haag. Het is een vrij omvangrijke dissertatie, waarvan ik de verschijning reeds eerder aankondigde in een korte boekbespreking. We hebben daarin dr. Jelsma reeds gelukgewenst met zijn promotie en hem de eer van een goed opgezet wetenschappelijk historisch werk niet onthouden. Wel hebben we er bij opgemerkt, dat de historische onderzoeker zich blijkbaar moeilijk kan ontdoen van de sympathie of antipathie, die hij tegenover de getekende figuur gevoelt.

Ondanks het feit, dat dr. Jelsma bepaalde fouten en karaktergebreken van Van Haemstede niet verbergt, is het toch duidelijk, dat de schrijver van het Martelaarsboek beslist de sympathie van dr. Jelsma heeft, die van H. vooral tekent als kampioen voor de gewetensvrijheid en de verdraagzaamheid. Ik heb mij moeilijk anders kunnen voorstellen dan dat de keuze van dit onderwerp en de behandeling er van verband houden met de positiekeuze van de auteur in de conflictssituaties in de Gereformeerde Kerken, waartoe hij behoort.

Tekenend is de opdracht voor in het boek: 'aan allen, die hoe dan ook — waar dan ook — wanneer dan ook leden onder het gebrek aan verdraagzaamheid binnen de kerk.

Over de 23 stellingen, die zijn dissertatie begeleiden, zou heel wat op te merken zijn, soms waarderend, soms met veel bedenkingen. Maar het voert te ver om daarop in te gaan.

(Wordt vervolgd)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen