De eerste christenen en de abortus (1)

Het opschrift boven dit artikel zal bij sommige lezers verwondering wekken. Werden de eerste christenen reeds geconfronteerd met abortus? Is abortus provocatus, het opzettelijk wegnemen van de onvolgroeide vrucht om zo de geboorte van een kind te verhinderen, niet eerst een verschijnsel van onze tijd? Dat blijkt zeer zeker niet het geval.

Het lijkt ons daarom goed in deze bewogen dagen nog eens te luisteren naar enkele van de vele stemmen uit de begintijd van de christelijke kerk. Want in veel opzichten komt de situatie waarin de oudste christenen verkeerd hebben overeen met de onze. Toen een omringende heidens cultuur die in haar uitingen het jonge christendom bijna voortdurend dwong tot distantie, tot het 'Gij geheel anders'. En dit in allerlei opzicht: in de houding tegenover armoede en bezit, tegenover het onzedelijke theater en de onnoemelijk wrede gladiatorenspelen, tegenover de vragen van oorlog en vrede, muziek en dans, huwelijk en echtscheiding. Ook bijvoorbeeld ten opzichte van de opzettelijk toegepaste abortus.

Weliswaar komt het woord abortus in het Nieuwe Testament niet letterlijk voor. Maar de zaak zelf naar alle waarschijnlijkheid wel. De tekst waarin Paulus zich een voortijdig geborene noemt (1 Kor. 15 : 8), is door enkele onderzoekers druk bediscussieerd en in het verleden is er meer dan één studie onder de titel 'Paulus abortivus' verschenen. Maar de apostel wil met deze kenschetsing van zichzelf wel allereerst zeggen, dat hij - in geestelijk opzicht - niet op de juiste tijd geboren is. Tijdens Christus' verblijf op aarde was hij nog geen discipel, zoals de andere apostelen. Pas later werd hij dat, op weg naar Damascus en nog wel op een gewelddadige manier, als bij een ontijdig geborene. Misschien ook neemt de apostel met deze uitdrukking een woord van zijn tegenstanders op: Paulus, die vervolger van de gemeente, een misgeboorte! Het contrast met Paulus' eigen visie komt dan wel scherp uit: door de genade van God ben ik nu een apostel van Christus, overvloediger in de arbeid dan de anderen (vers 10).

Duidelijker wordt wel over abortus provoca­tus gesproken in het laatste boek van het Nieuwe Testament. Vele onderzoekers nemen aan, dat met de tovenaars van Openbaring 21 : 8 en 22 : 15 óók bedoeld zijn degenen die de medicamenten verschaffen die tot vruchtafdrijving leiden. Parallellen uit de oudchristelijke literatuur waarin ditzelfde woord voor tovenaars, pharmakoi, gebruikt wordt, wijzen hierop. Over hen wordt het vreselijke oordeel uitgesproken.

Geheel duidelijk wordt abortus genoemd en afgewezen in een zeer oud christelijk document, dat eerst aan het eind van de vorige eeuw weer geheel bekend werd: 'Het onderwijs van de twaalf apostelen'. Dit uit ongeveer 100 A.D. daterende geschrift vat de apostolische leer in het kort samen en bevat zeer waardevolle gegeven over ondermeer de christelijke avondmaalsviering, de doop en de viering van de zondag. De eerste zes hoofdstukken beschrijven de twee wegen, de weg des levens en de weg des doods. Bij de tekening van de levensweg luidt het (2 : 2):

'Gij zult niet doden, gij zult geen echtbreuk plegen, gij zult u niet met jongens afgeven, gij zult geen ontucht plegen, gij zult niet stelen, gij zult geen bezweringen uiten, gij zult geen tovermiddelen bereiden, gij zult geen abortus plegen noch een pasgeborene doden.'

En verder noemt deze Onderwijzing bij de beschrijving van hen die zich op de weg des doods bevinden ondermeer degenen 'die hun Schepper niet (er-)kennen, kindermoordenaars, vernielers van wat God maakte'.

In iets latere geschriften vinden we telkens deze geboden en verboden terug, bijvoorbeeld in de Brief van Barnabas waar eenzelfde leer van twee wegen voorkomt:

'Pleeg geen abortus, dood geen pasgeborene.'

De leer van de apostelen, een van de oudste latijnse christelijke geschriften zegt eveneens, dat een christen zijn kind niet mag doden door abortus, noch dat een pasgeborene uit de weg geruimd mag worden.

In dit alles sloot de eerste christenheid zich aan bij de al bestaande joodse visie. Het in het Oude Testament gegeven gebod: 'Gij zult niet doodslaan' en teksten als bijvoorbeeld Ex. 21 : 22-23 werden hier óók van toepassing geacht op abortus. Zo is het bij de in de vroegchristelijke kerk enorm invloedrijke joodse geleerde Philo van Alexandrië; zo is het bijvoorbeeld eveneens bij de joodse historicus Josephus. Laatstgenoemde meldt in zijn verdedigingsgeschrift tegenover een zekere Apion, dat het de joodse vrouwen volgens de wet van Mozes verboden is hun kinderen in de schoot te smoren. Ook een uitvoerig joods dichtwerk uit de eerste eeuw van onze jaartelling, op naam van Phokylides, verbiedt het:

'Een vrouw zal het ongeboren kind niet doden in haar schoot, ook zal zij het na de geboorte niet wegwerpen als een prooi voor de honden en de gieren.'

Het is deze mening die vooral door de eerste christenen de Romeinse wereld in wordt gedragen. En ze steekt wel bijzonder scherp af bij de toen vrijwel algemeen aanvaarde opinie over gezinsplanning, anticonceptie en abortus. In de heersende filosofie van die dagen - en daarmee in de rechtspleging - wordt het nog niet geboren kind meestal beschouwd als een deel van het lichaam van de moeder, zonder zelfstandige menselijke eigenschappen. Gedurende de laatste jaren van de Romeinse republiek en in het begin van de keizertijd is het aantal vruchtafdrijvingen enorm. In de grote landhuizen van de rijken klinkt nauwelijks een kinderstem meer. Eén of twee kinderen is een ideaal aantal geworden en sommigen blijven liever kinderloos. Vruchtbaarheid beschouwen velen als een last. Door dichters en historieschrijvers wordt ons hier uitvoerig melding van gemaakt en soms klinkt er protest. Tacitus ziet zich genoodzaakt de Germaanse opvattingen over het huwelijk aan de ontaarde Romeinen ten voorbeeld te stellen. Seneca roemt zijn moeder Helvia, omdat zij niet 'naar de gewoonte van de andere vrouwen' haar kind geaborteerd heeft. Ovidius meldt in een van zijn gedichten, hoe zijn eigen vrouw abortus toepaste om door een zwangerschap haar aantrekkelijkheid niet te verliezen en nu zwaar ziek neerligt. En zo zouden er nog vele uitingen genoemd kunnen worden. Wanneer men zo nu en dan tegen de bestaande abortusgewoonten maatregelen neemt, dan is dit omdat vruchtafdrijving een onrecht geacht wordt tegenover de man. Hem worden zo immers nakomelingen onthouden. Maar dat geldt dan alleen binnen het huwelijk. Voor buitenechtelijk verwekte kinderen - en het zijn er onnoemelijk velen geweest - past meestal abortus provocatis.

De antieke rechtsleer kende aan het nog niet geboren kind geen eigen menselijk leven toe. Het is eerst de beroemde verdediger van de christenen Tertullianus - hij was eerst heidens advocaat - die rond 200 opkomt voor het levensrecht van het ongeboren kind. Hij heeft daarmee een breuk veroorzaakt in de bestaamde rechtspraktijk en tevens de basis gelegd voor een christelijke rechtsleer.

Hoe hij dit deed en op welke wijze ondermeer kerkvaders en synoden stelling namen tegenover de abortuspraktijken van hun tijd willen we in een volgend artikel bezien. We willen tenslotte ook luisteren naar wat Augustinus in omzichtige bewoordingen schreef over de voor de geboorte gestorven kinderen en de opstanding.

Maar reeds nu mogen wij ons - op grond van de aangedragen gegevens uit de allervroegste christelijke werken - enkele vragen stellen. Zijn wij ook in Nederland niet bezig de laatste resten van een op christelijke beginselen gebaseerde rechtsnorm uit te wissen? Of nog erger: In welk opzicht verschilt de praktijk van heden met die in het Romeinse rijk? Ook toen waren er in bepaalde perioden wetten die om redenen van bevolkingspolitiek abortus provocatus verboden. Maar het aborteren ging veelal onverminderd door. Eerst christenen kwamen onverkort op voor het levensrecht van het ongeboren kind. Telkens klinkt het in hun geschriften, zoals de apologeet Athenagoras in 177 reeds meldde aan de Romeinse keizers (vrij vertaald): 'Wij christenen beschouwen een foetus in het moederlichaam als een door God geschapen wezen en daarom als een object van Zijn bijzondere zorg'.

J. van Oort

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bijgaand treffen de lezers het eerste van twee artikelen over de houding, die de eerste christenen in hun tijd innamen tegenover het toen ook actuele vraagstuk van de abortus provocatus. De heer J. van Oort, die bezig is met een studie over het Koninkrijk Gods bij Augustinus, trof allerlei gegevens hierover bij zijn studie aan en geeft deze nu door in deze artikelen. Eén en ander is thans, gezien de behandeling van de abortus-wetsvoorstellen in de Tweede Kamer bijzonder actueel. Bij lezing van deze artikelen rijst de vraag of we thans in eenzelfde cultuurcrisis leven als ten tijde van het toenmalige Romeinse Rijk. 

Red.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen