Boekbespreking

Uw Rijk kome: Acta van de kerkeraad van de Nederduits Gereformeerde Gemeente te Dordrecht 1673-1S79. Bewerkt door T. W. Jensma; uitg. J. P. van den Tol, Dordrecht 1981, 213 blz., geb. ƒ 86, - .

In het voorwoord zegt dr. Jensma: 'Deze uitgave kon tot stand komen dank zij de durf van uitgeverij J. P. van den Tol. De heer van den Tol verdient daarvoor de erkentelijkheid van alle belangstellenden in de vaderlandse protestantse kerkgeschiedenis' . Bij dit compliment aan het adres van de heer Van den Tol, sluit ik mij gaarne aan. Als er een ding van belang is voor de beoefening van de vaderlandse kerkgeschiedenis, dan is het wel het publiceren van bronnen. Wij bezitten op genoemd terrein al heel wat goede monografieën. Maar de bronnen stellen ons steeds opnieuw voor verrassingen. Ook de archieven der plaatselijke gemeenten hebben heel wat te bieden. Zeker van gemeenten als Dordrecht. Wie deze Acta leest, is getuige van de worsteling om een gereformeerde kerk te zijn in een overgangstijd. Er is de zorg om de rechte leer; er is ook de strijd om het reine leven. Men komt 'grote' dingen en 'kleine' tegen. Men ontmoet mannen met een klinkende naam in de kerk van die dagen, als Hendrik van de Corput, maar men ontmoet ook mensen als Andries Smit, de nachtklapper en Janneke Varenberch, een weduwe die hoognodig vermaand moest worden. Huwelijkskwesties, doopkwesties, tuchtzaken rondom het Avondmaal, maar ook de bedelarij, de lommerd, de ossenmarkt, kosterszaken, geldzaken, de zondagsheiliging, het huisbezoek en het beroepingswerk, dit alles en nog veel meer komt men in deze Acta tegen. Wie een boek als dit ter hand neemt en gaat lezen, kan moeilijk meer ophouden. Het was bepaald geen saaie tijd. Er was van alles aan de hand. De Acta bestrijken een tijdvak van slechts 6 jaar. Ik hoop dat er nog eens een vervolg op komt. Men was er niet mee tevreden dat er goed gepreekt werd; het hele kerkelijke en persoonlijke leven moest worden hervormd. Er is uit deze Acta heel veel te leren. Wij danken de uitgever voor dit boek. Hopen dat velen het, ondanks de stevige prijs, zullen aanschaffen. Rest mij nog op te merken dat de inhoud verlucht is met enige illustraties.

K. Exalto

G. G. de Kruijf: Heiden, Jood en Christen; een studie over de theologie van K. H. Miskotte, 224 blz., ƒ 29, 90, Ten Have, Baarn 1981.

Wanneer van een theologische dissertatie, heel kort na de promotiedatum al een tweede druk nodig is, dan voorziet deze studie kennelijk in een behoefte, of anders gezegd: appelleert aan wat vele geïnteresseerden in de theologie bezig houdt. De theologie van Miskotte behoort daar toe en dat is om meer dan een reden niet zo vreemd. Vooreerst heeft Miskotte jaren lang een belangrijke en gezaghebbende positie ingenomen in het geheel van de Hervormde kerk en op menig na-oorlogse ontwikkeling een stempel gezet. In de tweede plaats is hij een van de eersten geweest die aandacht gevraagd hebben voor het joodse denken (Buber, Rosenzweig, Kafka, Brod, Baeck). Zijn visie op het Oude Testament en zijn inzichten inzake de wijze waarop we dit Oude Testament hebben te verstaan en te vertolken hebben school gemaakt (Amsterdamse school, Breukelman). In de derde plaats is hij zijn leven lang bezig geweest met de relatie van Evangelie en cultuur. In de vierde plaats is zijn naam verbonden aan de nieuwe psalmberijming. Wie geschriften van Miskotte ter hand neemt wordt enerzijds getroffen door de uitbundige, voor velen ondoorzichtige stijl, anderzijds door de zeggingskracht waarmee een enkel woord een wereld van gedachten oproept. Geweldig belezen als Miskotte was, citeerde hij niet alleen kerkvaders en theologen, maar ook oude schrijvers en moderne dichters en denkers. Voor mij persoonlijk is zijn uitleg van het boek Ruth een van de hoogtepunten in zijn werk. Miskotte was geen theoloog die het denken van de Gereformeerde Bond nastond. Toch heeft de lezing van het boek van De Kruijf mij nog weer eens ervan overtuigd, hoezeer zijn denken vragen aanboort en facetten van de Schrift laat zien, waaraan we niet dan tot onze schade voorbij kunnen gaan, ook al zal een ontmoeting met Miskotte denken vanuit de gereformeerde theologie bezien altijd weer het aspect van een kritische ontmoeting moeten hebben. Maar juist zo'n kritische kennismaking kan bevruchtend zijn voor eigen stellingname. Maar nu dan het boek van De Kruijf, dat zich laat lezen als een roman, zonder dat het ten koste gaat van de diepgang. Het is zonder meer een voortreffelijke inleiding geworden in het denken van Miskotte. De opzet van het boek is als volgt. Na een hoofdstuk waarin een aantal facetten van Miskotte's levensgang belicht worden volgt een hoofdstuk waarin Miskotte's visie op openbaring, Schrift en verkondiging besproken worden. Boeiend is de analyse van een viertal preken. Hoofdstuk 3 vormt de kern. Heidendom, Jodendom en christendom worden beschreven als fundamentele houdingen ten opzichte van de openbaring van God. Het heidendom van de natuurlijke mens, het jodendom van de ethische mens en het christendom van de dienst aan de openbaring zijn drie grondhoudingen. Wie mocht denken dat deze reeks een invalspoort zou kunnen zijn voor een christelijk meerderwaardigheidsgevoel, vergist zich. De spits van de beschouwingen over de heiden en de jood richt zich tegen de kerk, namelijk een kerk die geen bekering meer nodig meent te hebben. Belangrijk is nog altijd Miskotte's kritiek op het Jodendom waarbij de verhouding tussen God en mens in een correlatieschema gevangen wordt, een wederkerigheidsverhouding waarbij God als Verbondspartner afhankelijk wordt van de mens. Scherp tekent Miskotte het contrast tot het Evangelie van de genade. Deze positie van Miskotte is waardevol ook voor onze tijd, waarin een herlevend Judaïsme zich hier en daar laat horen en Jezus gedegradeerd wordt tot een joodse Thoraleraar. De Kruijf wijst erop hoe ook Miskotte's critici (W. Aalders) hem niet altijd begrepen hebben (blz. 193 v.). Hoofdstuk 4 geeft een analyse van Miskotte' s cultuurkritiek (het verschijnsel Europa, het Nazisme, de pogingen tot een christelijke cultuur te komen, het socialisme en het nihilisme). In hoofdstuk 5 volgt de evaluatie. De aktualiteit van Miskotte ziet de auteur op de volgende terreinen liggen: de vertolking van het Oude Testament; de bezinning op de theologie der religies (Islam, Jodendom!), het gesprek met Israël wat nooit zal kunnen betekenen dat het geloof in Jezus als Israels Messias voor de jood niet noodzakelijk zou zijn; de argwaan tegen de bestaande, zondige samenleving; de politieke relevantie van het Evangelie. Een dergelijke studie kan natuurlijk geen laatste woord zijn over Miskotte. De auteur heeft zich tot een aantal facetten beperkt. Dat is de kracht van dit boek en misschien ook de zwakte. Dat laatste is wellicht te sterk uitgedrukt, maar ik bedoel ermee te zeggen dat de kritische evaluatie toch wat mager is uitgevallen.

Is over het herderlijk schrijven Christen zijn in de samenleving, waaraan Miskotte zo'n belangrijk aandeel gehad heeft, niet meer te zeggen dan de auteur doet? Doet hij recht aan de kritiek van Velema? De Kruijf kan dan wel betwijfelen of Velema recht doet aan de motieven van de doorbraak, op mijn beurt zou ik willen vragen: Had hier niet breder ingegaan moeten worden op de barthiaanse visie inzake de reikwijdte van de verzoening en op de betekenis van geloof en ongeloof? Wordt Miskotte's spreken over de taak van de kerk in de samenleving toch ook niet bepaald door zijn verkiezingsleer die in menig opzicht anders is dan die van de belijdenisgeschriften van de kerk. Ook over de waardering van het democratisch-socialisme zou ik wat genuanceerder willen oordelen dan de auteur. Het theocratische denken van Van Ruler slaat hier toch andere tonen aan. Al noteren we dat De Kruijf oog heeft voor van Rulers positie naast en tegenover Miskotte ten aanzien van de relatie van christelijk geloof en cultuur. Het zal u duidelijk zijn dat De Kruijf een belangrijke studie schreef. Niet alleen vanwege de dogmatische vragen die in dit boek ter sprake komen, vragen die ons blijvend huiswerk bezorgen, maar ook vanwege de heldere tekening van Miskotte in het theologisch denken van deze eeuw. Dit stuk eigentijdse theologiegeschiedenis kan niemand missen die zicht wil hebben op de ontwikkelingen waar we in deze jaren mee te maken hebben. Want hetgeen Miskotte te berde brengt over heidendom, jodendom e-n christendom is nog altijd aktueel. Hoe kan dat ook anders waar het toch gaat om het ABC van de Bijbel, de proclamatie van de Naam en de heiliging van deze Naam op de aarde!

A. N.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen