Gereformeerde theologen herdenken Luther

Nog in 1982, het jaar dat voorafgaat aan de vele Lutherherdenkingen, hebben gereformeerde theologen een groot en groots boek over Luther geschreven. Het is verschenen onder de titel: Luther en het gereformeerd protestantisme. Boekencentrum, Den Haag, gaf het keurig verzorgd uit. Het telt 318 bladzijden. Het is een gebonden uitgave met stevige stofomslag en kost slechts ƒ 39,50. Gezien de prijs van boeken in binnen-en buitenland is dit een opmerkelijk laag bedrag.

De verschijning van het boek is al even opmerkelijk als de verschijningsvorm. Het is een boek, waarin aan Luther brede aandacht wordt gewijd. Dat gebeurt door op een interessante manier kerk-en dogmageschiedenis elkaar te laten belichten. Dit geeft aan het boek iets sprankelends. Prof. Van 't Spijker behandelt de Reformatie in Straatsburg. Daarbij komen eigenlijk de kernvragen aan de orde, die er in de relatie tussen Luther en het gereformeerd protestantisme gesteld kunnen worden. Hij behandelt ook Calvinisme en Lutheranisme (1550-1580). Dan zien we hoe de wegen, die elkaar in Straatsburg gekruist hebben, doch toen al niet geheel samenvielen, na Luthers dood definitief uit elkaar zijn gegaan.

Het opstel van dr. C. A. Tukker over Luther, Zwingli en Zurich begint bij de theologen, maar raakt ook de kerkgeschiedenis zelf. Datzelfde is te zeggen van het opstel van dr. W. Balke over Calvijn en Luther.

Nu ik toch met een overzicht van de inhoud bezig ben, noem ik ook de andere hoofdstukken. Drs. K. Exalto schrijft het eerste hoofd­stuk. Het gaat over Luther: christen, theoloog en hervormer. Een soort introductie tot de man en zijn werk. Exalto schrijft eveneens over Luthers leer van de praedestinatie. Daarin wordt Erasmus' humanistische visie als achtergrond geschetst waartegen de reformatorische intenties en expressies te duidelijker uitkomen.

De (vrijgemaakt) gereformeerde hoogleraar Kamphuis behandelt Luthers leer over de boete. In grote mildheid beschrijft hij de fundamentele verandering in Luthers boeteleer, vergeleken met die van de roomse kerk. Zelfs al bleef Luther halverwege steken, dan nog heeft hij de wissel radicaal omgezet en is daarin voluit reformatorisch geweest. Dit opstel acht ik een voorbeeld ervan hoe men kritisch kan staan tegenover geestverwanten en tegelijk hun kerk-en dogmahistorische betekenis fair kan behandelen. Prof. Graafland schrijft over Luthers leer van Woord en Geest in relatie tot het gereformeerd protestantisme. Het is een boeiend hoofdstuk waarin meer dan het eigenlijke thema aan de orde komt. Misschien moet ik zeggen dat het thema, als het goed wordt opgevat en uitgewerkt, meer omvat dan men er bij het eerste gezicht in vermoedt. Welnu, dit opstel is dan een voorbeeld van zulk een goede behandeling. Met name de hele kwestie van de heilsorde komt zowel bij Luther als bij gereformeerden ter sprake. Zoals altijd trekt Graafland ook hier de lijnen door naar de situatie van vandaag. Het opstel is een boeiend voorbeeld van dogmageschiedenis gecombineerd met contemporaine theologiegeschiedenis. Barth en Woelderink krijgen er ook een plaats in.

Prof. dr. J. van Genderen beschrijft Luthers visie op Wet en Evangelie, met name in het grote commentaar op de Brief aan de Galaten. Dit hoofdstuk acht ik bijzonder geslaagd. Door concentratie op dit commentaar krijgt de lezer Luthers visie in haar eigenheid en het verschil vergeleken met Calvijn voor zich, zonder dat de schrijver tot ongenuanceerdheid vervah. Integendeel, dit hoofdstuk is een prachtig voorbeeld van een evenwichtige omgang met Luthers oeuvre en erfenis. Die kwalificatie zou ik trouwens in het algemeen aan het boek willen geven.

Dr. J. Hoek behandelt de twee-rijken-leer bij Luther. Hij doet het op een heel eigen manier: eerst de meest karakteristieke trekken van dit leerstuk. Daarna een beschrijving van historische situaties waarbinnen deze leer ontstond, ontwikkeld en praktisch getoetst werd. Vervolgens een evaluatie voor vandaag en tenslotte een confrontatie met gedachten van-Calvijn over dit onderwerp.

Prof. dr. W. van 't Spijker besluit het boek met een epiloog, waarin een milde geest te bespeuren valt. Dezelfde geest die Bucer bezielde, toen hij trachtte Zurich en Wittenberg bij elkaar te brengen. Die geest week niet van Bucer, ondanks het feit dat hij door Luther werd afgewezen. Gij hebt een andere geest dan wij, voegde Luther hem toe.

Kenmerkend voor al de in het boek beschreven controversiële punten is wat Van 't Spijker aan het slot schrijft: 'En nu werd nog niets gezegd omtrent de verschillen, de theologische accenten die hier in Wittenberg anders liggen dan daar in Straatsburg, Zurich en Geneve. Maar zijn het verschillen? Of is het ten diepste niets anders geweest dan een ietwat andere beleving van precies dezelfde zaak? Groter dan de verscheidenheid is de eenheid geweest', blz. 310.

Groots boek

Ik aarzel niet dit een groots boek te noemen. Waarom ik deze kwalificatie durf te gebruiken? Staat er zoveel nieuws in vergeleken met wat in de laatste decennia over Luther werd gepubliceerd? Ik denk niet dat in dat mogelijk nieuwe de kracht van het boek ligt. Wel wordt duidelijk dat de auteurs van oude en nieuwe publicaties grondig kennis hebben genomen. De lezer wordt van die kennis ook deelgenoot, als hij zich de moeite geeft, om het boek grondig te lezen. Ik herinner nu vooral aan het opstel van Van 't Spijker over Straatsburg en van Exalto over het beeld dat van dat van Luther is getekend de eeuwen door.

Neen, het grootste ligt voor mij in de combinatie van eerbied, respectievelijk dankbaarheid voor wat Luther deed én een kritische confrontatie van zijn werk met dat van andere reformatoren, met name van Calvijn. Het is echt een Luther-boek. Maar het is tegelijk, zij het bij wijze van vergelijking ook een Calvijnboek, terwijl Zwingli, Bucer en Melanchton - zij het in mindere mate - ook aan de orde komen.

Gemeenschappelijk

Weldadig acht ik de herkenning van het gemeenschappelijke en de soms openlijk, soms door de regels heen beschreven tragiek van het langs elkaar heengaan. Dit boek maakt duidelijk dat Luther daarvan meer de oorzaak is geweest dan de gereformeerden. Zij wilden juist het kontakt. Zit hier achter het verschil - psychologisch, misschien ook wel dieptepsychologisch - van de eerste én de volgende generatie? Uit het boek zelf heb ik niet kunnen afleiden, dat het echt een theologisch verschil is. De vraag naar de oozaak die ik opwerp, wordt niet beantwoord. Een verwijzing naar door God gegunde pluriformiteit lijkt mij, als antwoord, niet voldoende. Er zijn meer vragen te stellen. Ik wil enkele verwoorden om niet slechts lof aan te heffen. De kwestie van de heilsorde - het opstel van Graafland - had, nu het eenmaal aan de orde werd gesteld, toch dieper bespreking verdiend, al ben ik dankbaar voor wat er te lezen valt. De argumentatie op biz. 47, dat Luther zich niet zal hebben afgewend van de traditie der vroege kerk, vanwege het woordje vroeg, is mij niet duidelijk. Trouwens, dat Zwingli de Godheid van God onderstreept (blz. 46), is een weinig verhelderende uitspraak. Wat zou men anders van God kunnen onderstrepen. In geen geval Zijn mensheid. Is hier bedoeld: de godheid van Christus, of is hier bedoeld het God-zijn in tegenstelling tot het persoon zijn?

Theocratie

Bucer blijkt met zijn theocratie in Straatsburg teleurgesteld te worden. Hij zoekt het zelf later in christelijke gemeenschappen (blz. 93). Moet dat niet iets zeggen over de kracht en de geldigheid van het theocratisch ideaal, dat oolc de overheid de dienst van God als de enige moet bevorderen en afgodendienaars moet weren? Was er in Bucers dagen al niet een spoor van pluralisme in de opvattingen? Hoe daarop vanuit de Reformatie reageren? Dr. Hoek raakt dit probleem meer aan dan dat hij het voor vandaag belicht. De intentie van artikel 36 wil hij gehandhaafd zien, de verwoording zal hem toch moeite bieden, denk ik te mogen concluderen uit zijn bijdrage. Zou dit vraagstuk niet actueler en fundamenteler besproken zijn geworden als de evaluatie pas had plaats gevonden, nadat ook Calvijn behandeld was? Waarom eerst de evaluatie van Luther in de hedendaagse sociale ethiek, en daarna nog Calvijn ten tonele gevoerd? Opvallend vond ik het dat het artikel van Van 't Spijker in de bundel 'Gij hebt een andere geest dan wij' nergens werd vermeld. Ook het bekende boek van U. Duchrow over Luthers tweerijkenleer ontbreekt.

In het opstel over Luther en Calvijn heeft de schrijver de kans laten voorbijgaan om de structuur van beider theologie aan de hand van enkele thema's uit de geloofsleer te vergelijken. In dit opstel zou een dergelijke vergelijking én evaluatie op zijn plaats zijn geweest. Hier zou ik wat meer de gedachten van de mensen, meer de leer dan de gebeurtenissen naast elkaar geplaatst willen hebben.

Toch zijn dit maar kleine wensen, die bij mij overbleven. Het boek is een waardig huldeblijk aan het werk van Luther. Meer historisch en systematisch dan praktisch opgezet. Toch een voorbeeld van noeste studie en van de behandeling van de kerkhistorie met kennis van zaken. Opvallend dat er geen medewerker uit de (synodaal) gereformeerde kerken is aangetrokken. Wat de reden daarvan ook mag zijn, het feit geeft te denken, niet in het minst bij dit thema.

Over drukfouten zal ik zwijgen. Ze doen de schrijvers meestal nog meer pijn dan de recensent. Geen schrijver behoeft van zijn bijdrage aan dit boek pijn over te houden. De lezer zal er vreugde, waardering en verdieping van kennis en inzicht aan overhouden.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen