Als mensen geen uitweg meer zien... (5)

Tegen de menselijke natuur

De Heilige Schrift is voor ons de hoogste norm voor leer en leven. Het is dan ook terecht dat Exalto zijn boek over zelfmoord meteen begint met de bespreking van de bijbelse gegevens. Zo hoort het onder christenen toe te gaan. Alleen zou men zich af kunnen vragen: kunnen we ook tegenover niet-christenen argumenten aandragen tegen acceptatie van suïcide zonder direkt een beroep te doen op Gods openbaring, die ongelovigen immers niet erkennen? Ik meen dat dit mogelijk en ook nodig is. Gods gebod is ons ten goede gegeven. Als Schepper van alle mensen geeft de Heere normen die niet tegen het diepste wezen van de mens indruisen, maar die ondanks de zondeval toch nog in zekere zin aansluiten bij het moreel besef van de mens. Hier ligt voor mij dan ook de blijvende waarde van het eerste argument van Thomas van Aquino tegen suïcide: de mens doet daarmee zichzelf onherstelbaar kwaad aan, hij gaat regelrecht tegen zijn natuurlijke levensdrift in. Daar moet hij dan wel bijzonder zwaarwegende redenen voor hebben! In deze zin schrijft Cornelis Verhoeven in zijn goede essay 'Zelfmoord, waarom niet? ' (in de bundel Het Leedwezen, Bilthoven 1971). Ik citeer van hem het volgende treffende voorbeeld: 'Het oplossen van levensproblemen door een einde te maken aan het leven zelf is te vergelijken met de vernietiging van een auto op grond van het feit dat er toevallig niemand in de buurt is die een lekke band door een reservewiel kan vervangen, of het stukgooien van een fles omdat men geen kurketrekker bij de hand heeft'.

Maar als je dan de ramp van suïcide over je heen haalt om een grotere ramp te voorkomen? Het antwoord op die vraag zou een wedervraag kunnen zijn, zoals Emmy van Overeem die gesteld heeft in Elseviers Magazine van 17 maart jl. Wat koop je er voor? Waar kom je met die suïcide terecht? Als je na de suïcide doorleeft (en dat kun je toch ook als ongelovige niet uitsluiten, je kunt toch nooit zeker weten dat dood dood is...), hoe zal het dan zijn? Ga je er op vooruit of ben je dan nog geïsoleerder dan daarvoor? Wat kóóp je er voor? - deze oerhollandse vraag moet toch in het gesprek over suïcide gesteld worden! Vervolgens: wat doe je er anderen mee aan, soms mensen die geheel onvrijwillig met een ontijdige dood geconfronteerd worden. Welke bijdrage lever je aan het naargeestige doemdenken, welke negatieve invloed gaat er van je suïcide uit op de maatschappij? En - om ook nog bij het derde argument van Thomas aan te sluiten - hoe kan een mens die zijn geboorte niet in eigen hand had, wel zijn sterven zelf bepalen? Verhoeven: 'Leven is geschenk, van wie of wat dan ook. Wie dit negeert lijkt op een ballon die de pretentie heeft zichzelf opgeblazen te hebben en daaraan het recht ontleent zichzelf ook weer door te prikken'. Inderdaad - het geproclameerde recht op zelfbeschikking rust op een pretentie die onmogelijk waargemaakt kan worden.

Wat zegt de Schrift

Als gelovigen zullen we echter nooit mogen nalaten duidelijk te maken dat we onze eigenlijke en meest wezenlijke argumenten ontlenen aan de Bijbel als de openbaring van de levende God. In het verband van ons onderwerp denken we dan als vanzelf in de eerste plaats aan de gevallen van suïcide die in de Bijbel vermeld worden, namelijk de zelfdoding van Simson (Richteren 16 : 23-31), Saul en diens wapendrager (1 Samuel 31 : 3-6), Achitofel (2 Samuel 17 : 23), Zimri (1 Koningen 16 : 18-19), Judas (Matthëus 27 : 3-5; Handelingen 1 : 16-20). Het is interessant om eens te vergelijken hoe deze gevallen worden besproken bij Douma (blz. 65-68), Exalto (blz. 1-29), Kuitert (blz. 125-130) en Rothuizen (Afspraak met de dood, Kampen 1972, blz. 52-61).

Kuitert staat aan de ene kant. Er wordt volgens hem geen enkele negatief commentaar geleverd op de handeling van zelfdoding als zodanig. De vertellers suggereren ons niet dat deze mensen geen goede redenen hadden, maar vertellen ons gewoon de redenen waarom ze zichzelf doodden.

Rothuizen stelt ongeveer hetzelfde. De Bijbel spreekt in zakelijke nuchterheid over voorkomende gevallen. De feiten worden eenvoudig geconstateerd en een direct zedelijke afkeuring is niet te ontdekken. Integendeel, het geeft te denken dat de lijken van Saul en Achitofel keurig worden begraven. De dood van Judas krijgt wel vernietigend commentaar, maar niét als suïcide. Douma legt toch een wat ander accent. 'Tot een veroordeling van de handelswijze van de zelfdoders die in de bijbel genoemd worden, kan men alleen maar komen door het totale leven van deze mensen in rekening te brengen... Onze conclusie moet daarom luiden, dat we in de teksten over het feit van enkele zelfdodingen ingelicht worden, maar dat nergens dit feit wordt gewaardeerd als goed of kwaad. Bij Saul, Zimri en Judas wordt onze aandacht duidelijk getrokken naar het oordeel dat God in hun levenseinde voltrok.'

Exalto gaat een beslissende stap verder. Hij schrijft: 'De dood is altijd een straf op de zonde, maar de dood door zelfmoord is het in het bijzonder. Hij is niet een straf op de zonde in het algemeen, maar op een bepaald zondig leven en zondig gedrag. Hij is - maar dan in negatieve zin bedoeld - de kroon op een bedorven leven' (blz. 23). Ik denk toch dat dit in zijn algemeenheid te hard gesteld is en Exalto zelf weet verderop in zijn boekje een genuanceerder en pastoraler toon te treffen. Mijns inziens is er in verschillende van de bovengenoemde bijbelse voorbeelden (niet aan alle, Simson is een heel apart geval!) een impliciete veroordeling van de zelfdoding op te merken vanuit de tendens van het verhaalde. Maar de bijbelse terughoudendheid staat wel in schrijnend kontrast met de hardheid waarmee zelfmoordenaars geëxcommuniceerd en naar het eeuwige oordeel verwezen zijn. Soms gingen mensen maar al te gretig op een rechterstoel zitten alsof zij zelf God waren. Gelukkig is er in dit opzicht van een kentering sprake!

Tegen zelfbeschikking

Van grote betekenis zijn die schriftgegevens die tegen zelfbeschikking pleiten en daarom ook het zelf oproepen van de dood in ongunstig daglicht stellen. We kunnen hierbij denken aan het scheppingsbericht, dat ons het leven leert zien als gave van God (Genesis 1 : 26). De mens is naar Gods beeld geschapen en daarom wordt zijn leven onder bijzondere bescherming gesteld (Genesis 9:1). Wij zijn niet van onszelf, maar als Gods maaksel behoren wij Hem toe. Het lichaam is een tempel van de Heilige Geest (1 Korinthe 6 : 19). Het doel van de tempel is Gods eer. Wij mogen Gods eer niet schenden. Suïcide is dan tempelroof. God is het die doodt en doet herleven (Deuteronomium 32 : 39; 1 Samuel 2:6). Wij mogen ons dat voorrecht niet aanmatigen en wederrechtelijk toeëigenen. Levend maken kunnen we niet, eigenmachtig doden mogen we niet. Het is waar dat het zesde gebod (Exodus 20 : 13; Deuteronomium 5 : 17) niet iedere vorm van doden uitsluit. Het gaat daarin niet om een absolute eerbied voor het leven. Het gaat om eerbied voor de Schepper van het leven. Er is geen absolute plicht tot leven. Het kan zijn dat het leven mag en moet worden afgelegd. Maar dan niet als eigenmachtige daad, dat is zelfmoord en zonde. Maar als gehoorzame daad, als zelf-opoffering, zoals in het geval van Simson, wiens zelfdoding in het verlengde lag van zijn levenstaak (Richteren 16 : 30). Het op eigen gezag afleggen van het leven is een belediging van de Schepper. Exalto beschrijft déze suïcide, deze zelfmoord terecht als een daad die in heel haar wezen strijdig is met het christelijk geloof, waarin de Heere wordt erkend als Degene in wiens heerschappij over lichaam en ziel, dood en leven, wij niet mogen ingrijpen (blz. 31). In de ethische beoordeling zullen we echter het onderscheid tussen zelfmoord enerzijds en suïcide als zelfopoffering anderzijds scherp in het oog moeten vatten. Overigens betekent het bovenstaande ook weer niet dat elke suïcide goed is als deze maar een offer-karakter draagt. De vraag zal moeten worden gesteld of de opoffering van het eigen leven werkelijk noodzakelijk was tot eer van God of tot levensbehoud van de naaste.

Drie kernmotieven

In een artikel in het genoemde nummer van Elseviers Magazine worden de drie christelijke hoofd-argumenten tegen zelfmoord als volgt verwoord:

1. een mens mag Gods eigendomsrechten niet schenden

2. een mens mag niet ingrijpen in Gods leiding in ons leven

3. het leven is een geschenk dat je in dankbaarheid moet aanvaarden.

Prof. Kuitert meent dit drieërlei motief eenvoudig van de tafel te kunnen vegen. Bij punt 1 zou God op één lijn geplaatst worden met aardse rechtsverhoudingen. Dat zou onzinnig taalgebruik zijn omdat die rechten niet op God van toepassing zijn. Dat God ons geschapen heeft, kan nooit betekenen dat wij niet over een mensenleven, inclusief dat van onszelf, mogen beschikken. Aldus de bewering van Kuitert. Maar waarop grondt hij deze? Zijn er behalve aardse niet ook hemelse rechtsverhoudingen? Wie de Heere kwetst in Zijn levengevende liefde, tast Hem tegelijkertijd aan in Zijn rechten. God als liefdevol Gever van het leven blijft wettig Eigenaar van het leven. Menselijk leven mag dan ook alleen opgegeven of afgesneden worden als dat kennelijk Zijn wil is.

Bij punt 2 stelt Kuitert dat wij immers niet weten wanneer het Gods tijd is om uit dit leven weg te gaan.

We mogen er daarom zelf mede aan te pas komen om dat uit te maken, anders zouden we tot louter passiviteit veroordeeld zijn. 'Het zou ons niet geoorloofd zijn een dakpan of een vallende boom te ontwijken, want we zouden daarmee Gods tijd ontwijken.'

Je wrijft je wel de ogen uit als je zoiets leest. Dat een hoogleraar in de theologie met zo'n naief argument komt aandragen! Bekend is toch de aan de Schrift zelf ontleende onderscheiding tussen de wil van Gods bevel en de wil van Gods besluit. Of het Gods besluit is dat ik door een vallende dakpan moet sterven, weet ik niet. Maar ik weet wel dat het Gods geopenbaarde wil is dat ik mij temidden van gevaren in veiligheid mag pogen te stellen! Zoals het ook Gods bevel is op mijn wachtpost te blijven, totdat Hij mij aflost, ook al brengt dat lijden en kruisdragen met zich mee (Lucas 9 : 23).

Van punt 3 zegt Kuitert: het leven is alleen geschenk, zolang het als geschenk ervaren kan worden. Het geschenk wordt ons niet als geschenk opgedrongen!

Iemand schreef het al heel kras: 'De mens wordt onvrijwillig het leven binnengeduwd. In die zin is het leven geen gave of geschenk' (Vincent Voorst). Maar dat gaat dwars tegen de openbaring van de levende God in. We leren in het geloof dat het goed is om te leven voor Gods aangezicht. Dat wordt wel hevig aangevochten, we kunnen door ervaringen van zinloosheid heengaan. Maar van bijbelse figuren als Job, Asaf, Jeremia kunnen we leren hoe vanuit de omgang met God de zin van het leven wordt herontdekt en de ervaring van zinloosheid wordt overwonnen.

'Elke dag kan het gebeuren dat een leeg bestaan vól stroomt met licht en vervulling' (C. Verhoeven). Dan roept het geloof: nochtans is het goed te leven! 'Het zijn de goedertierenheden des Heeren, dat wij niet vernield zijn, dat Zijn barmhartigheden geen einde hebben. Ze zijn alle morgen nieuw. Uw trouw is groot' (Klaagliederen 3 : 22, 23). Deze geloofsovertuiging is op de zinloosheidservaring bevochten!

De drie 'christelijke' argumenten tegen zelfmoord staan ondanks Kuiterts bestrijding nog recht overeind.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen