Bouwstenen voor een verantwoorde medische ethiek

Onlangs verscheen het boek 'Nieuwe medische ethiek - voortgaande bezinning' (uitgave Buijten en Schipperheijn, Amsterdam - 1985, in samenwerking met de Stichting voor Reformatorische Wijsbegeerte - Maarssen, 112 blz., ƒ 14, 90). In deze bundel opstellen zijn ondermeer de referaten opgenomen die in 1984 gehouden zijn op een door genoemde stichting georganiseerd congres over 'nieuwe medische ethiek.' Gezien het belang van het hier gebodene en de urgentie van de bezinning op dit terrein, wijd ik aan deze publikatie liever een artikel dan een boekbespreking. Zo is het mogelijk het een en ander uit de inhoud weer te geven en op die wijze de bestudering van het boek zélf te stimuleren. Prof. dr. G. A. Lindeboom schreef een inleidende beschouwing. Hij wijst er op dat er de laatste jaren een explosieve belangstelling voor de medische ethiek te constateren is. Daarbij blijken de aloude beginselen die in 'de eed van Hippocrates' waren neergelegd en die neerkwamen op het hoogste respect voor het menselijk leven vanaf de bevruchting totdat de dood is ingetreden, steeds minder te worden gehuldigd. De christelijke geneeskundigen die toch 'tegen de stroom in' vasthouden aan de aloude principia, dreigen in het isolement te geraken. Lindeboom houdt een pleidooi om als medici met elkaar in gesprek te blijven en te streven naar een heldere uiteenzetting van de tegengestelde standpunten. Het mag niet zo zijn dat de 'pro-life' artsen in een gekozen of opgedrongen reservaat worden geduld, als een soort secte beschouwd en zo monddood gemaakt.

Een vertechniseerde geneeskunde

Drs. S. Strijbos tekent in deze bundel voor een drietal bijdragen, die een goede hulp bieden om tot een diagnose te komen van de huidige situatie in de geneeskunde.

Kenmerkend voor de relatie tussen arts en patiënt is volgens Strijbos een tweesporigheid. Enerzijds wordt de patiënt door de arts als subject benaderd: er is in het medisch contact een ontmoeting van mens tot mens, een vertrouwensrelatie als het goed is, waarin openhartig over de ziekte en behandeling gesproken wordt. Maar anderzijds is de patiënt object van het geneeskundig handelen: de therapie wordt op hem of haar als 'lijdend voorwerp' toegepast. Echter, in de ontwikkeling van de moderne geneeskunde is deze tweesporigheid in de relatie tussen arts en patiënt meer en meer versmald tot éénsporigheid. De patiënt als subject, als menselijke persoon, wijkt naar de achtergrond, hij wordt meer en meer tot een 'geval', een nummer. Op het gebied van de medische macht, het technische vermogen en het exakte weten, is er enorme vooruitgang geboekt. Maar tegelijkertijd heeft de medische en verpleegkundige zorg haar priesterlijke karakter veelszins verloren. Strijbos wijst hierbij op Lucas 10:33, 34, het optreden van de barmhartige Samaritaan. We staan in de moderne geneeskunde, niet het minst in het moderne ziekenhuis, in het kille klimaat van een 'praktisch atheïsme'. Met de levende God wordt geen rekening gehouden, van de ontferming en bewogenheid van Christus hebben de meeste werkers in de gezondheidszorg geen weet. Wat staat ons te doen? 'Christen-zijn is leven en werken in Christus met profetische kracht, met priesterlijke overgave en met koninklijke macht. Nu in onze tijd de geneeskunde heeft te kampen met het probleem van de vertechnisering, rust er op de christen-hulpverlener een zware verantwoordelijkheid. Vaak tegen de stroom in zal hij of zij gestalte moeten geven aan toegewijde zorg. Hoewel in het werk van de hulpverlener het accent ligt op het priesterlijke, kan ook het profetische, het belijden van de naam van Christus, in de begeleiding van patiënten soms gestalte krijgen' (40). Het gaat echter ook om een profetisch ontmaskeren van allerlei dwaahdeeën in de huidige geneeskunde en een koninklijk stuiten - waar mogelijk - van het kwaad van de vertechnisering, alsmede het ontwikkelen van nieuwe initiatieven om gestalte te geven aan de opbouw van een voluit humane geneeskunde.

Aanpassings-ethiek

Strijbos gaat ook in op de samenhang tussen medische macht en medische ethiek. Hij spreekt van een 'aanpassings-ethiek' waar de nieuwe ethiek zich aanpast bij de vertechniseerde geneeskunde en zo deze legitimeert en nog versterkt.

De afgod van de medische macht legt een nieuw gebod op waaraan de mens lijfelijk te gronde gaat, de 'doods-ethiek' van vrije abortus en euthanasie. Er wordt inderdaad een afgodsbeeld van de moderne geneeskunde gemaakt als gesuggereerd wordt, dat de mens leven en dood in eigen hand zou hebben genomen. Zo 'maakbaar' is de werkelijkheid niet! Hoe machtig de geneeskunde is, leven en dood liggen buiten haar machtsbereik. Het werkterrein van de geneeskunde is afgebakend door de grenzen van de conceptie van het leven en de intrede van de dood. De moderne medische macht kan veel, maar blijft bij alle vooruitgang principieel aan die grenzen gebonden. Dood en leven vallen buiten het bereik van menselijke maakbaarheid. In het geval van aktieve euthanasie wordt daarom niet de dood gemaakt, maar wordt een mens doodgemaakt. (46).

De ontkende, maar in feite aanwezige, principiële onmacht kan nu nauwelijks meer verwerkt worden. Tegen die achtergrond moet de toenemende aanvaarding van aktieve euthanasie gezien worden als 'een vertwijfelde greep naar de onmachtige macht van de mens'. In de vertechniseerde geneeskunde wordt de leniging van de nood van een medemens in principe verlaagd tot een zuiver zakelijke aangelegenheid op medisch-technisch vlak. We zouden kunnen zeggen dat de arts een reparatie uitvoert, op bestelling van een cliënt of consument, onder contractueel vastgelegde voorwaarden. Wanneer, vandaag sterk de nadruk wordt gelegd op de mondigheid van de patiënt, die als verantwoordelijk subject beschikt over de diensten van de medische macht, dan is dat een reactie op de objectivering van de patient in de moderne geneeskunde. De patiënt kreeg het gevoel dat er óver hem werd beschikt in plaats van mét hem beslist. Nu claimt hij tegenover de medische stand zijn 'zelfbeschikkingsrecht' en protesteert tegen het 'paternalisme' van de deskundigen. Maar in deze reactie accepteert hij de verbreking van de menselijke vertrouwensrelatie tussen arts en patiënt. Vandaar dat Strijbos spreekt van een 'aanpassings-ethiek', waarin in feite de ontspoorde, vertechniseerde geneeskunde gewettigd wordt.

Appèl-ethiek

Zo zou het alternatief dat in deze bundel geboden wordt aangeduid kunnen worden. Prof. dr. W. H. Velema schrijft in zijn bijdrage 'Grondprincipes van medische ethiek': 'De nieuwe medische ethiek die wij voorstaan heeft een appèlfunctie. Zij moet terugroepen uit de misère waarin wij verkeren' (76). Velema roept dus óók op tot een 'nieuwe medische ethiek', maar dan één die met nieuw élan aloude principia naar voren brengt en vandaaruit komt tot een praktijk gekenmerkt door eerbied, liefde en dienst. Er is sprake van een dehumanisering van het medisch handelen, een geneeskunde zonder menselijk gezicht. De legitimatie van abortus provocatus heeft de betekenis gehad van een dijkdoorbraak. Er komt een ethiek van belangenstrijd op, een jungle waarin het recht van de sterkste heerst en overwint.

Hiertegenover kiest Velema positie in het bijbelse spreken over de mens als geschapen naar het beeld van God. Hoewel dit beeld Gods door de zondeval verloren is gegaan, wordt de mens toch op zijn oorspronkelijke verantwoordelijkheid aangesproken. Ik zou er nog aan toe willen voegen dat God de mens op zijn oorspronkelijke waardigheid blijft aanzien. Daarom kan de mens nooit als wegwerpartikel worden beschouwd. Hij mag ook nimmer als louter object van een experiment behandeld worden. Hij dient ten allen tijde als subject gerespecteerd te worden. Ieder mens moet. worden aangezien op zijn unieke plaats in de schepping. Dat vervult met eerbied, liefde als toewending en toewijding, dienst om de naaste goed te doen en geen schade toe te brengen. Déze ethiek heeft ook een dienst-functie om aan te geven hoe met de drie genoemde principes in de praktijk kan worden gewerkt. De weg vanuit de principia naar de praxis is onomkeerbaar.

Overige bijdragen

Prof. dr. W. K. van Dijk gaat in op opvattingen over ziek zijn en gezond-zijn, in hun samenhang met de visie op medische ethiek. Mr. E. N. Bouwman bestrijdt dat er een absoluut recht op zelfbeschikking zou zijn en stelt 'de mythe van de totale zelfontplooiing' onder kritiek.

Dr. D. J. Bakker tenslotte trekt verbindingslijnen naar de praktijk van de medicus, die nogal eens komt te staan voor de keus tussen twee kwaden. Aan de hand van enkele ziektegeschiedenissen toont hij aan dat principes hun grote waarde hebben als normen en richtingwijzers voor de praktijk. Maar ze kunnen niet gezien worden als een blauwdruk voor alle situaties die zich in de praktijk voordoen. Er zijn geen algemeen toepasbare regels, die op iedere situatie passen. 'Voor de christen-arts blijft het meest wezenlijke elke dag opnieuw de kracht te zoeken in het gebed en zijn werk te verrichten in afhankelijkheid van God' (109).

We mogen de Stichting voor Reformatorische Wijsbegeerte wel dankbaar zijn voor het initiatief tot het organiseren van een congres en nu het publiceren van deze bundel over medische ethiek. Uiteraard is het laatste woord niet gezegd en moet de bezinning doorgaan. Maar hier wordt tenminste op substantiële wijze aangegeven wat de betekenis van het christelijk belijden is voor principe en praktijk van de geneeskunde in onze tijd. Met de waarschuwing van dr. Bakker in de oren geknoopt, wil ik toch graag de wens uitspreken dat er een vervolgbundel komt, waarin de lijnen van de principia naar de praktijk specifieker en gedetailleerder worden getrokken. Er wordt in brede kring naar uitgezien!

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen