Boekbespreking

Dr. G. C. den Hertog 'Bevrijdende kennis', Boekencentrum, 's-Gravenhage, prijs ƒ 69, 50

Van de hand van dr. G. C. den Hertog, Christelijk Gereformeerd predikant te Leiden, verscheen een proefschrift met als titel 'Bevrijdende kennis'. De ondertitel luidt: De 'leer van de onvrije wil' in de theologie van Hans Joachim Iwand. Het is een diepborende studie geworden naar de wortels van het theologisch denken van deze bekende Lutheraan die geboren werd in de zomer van 1899 en stierf in het voorjaar van 1960. Hij leefde dus in een veelbewogen tijd. Die is aan hem als theoloog niet voorbijgegaan. Integendeel. Zij heeft zijn theologische arbeid sterk beïnvloed. Eigenlijk is zijn theologie één en al worsteling met de tijdsomstandigheden en de politiel^maatschappelijke problematiek die hij meemaakte. Vandaar dat de peiling door Den Hertog van de theologie van Iwand er één is van niet alleen streng-systematische maar ook praktischbiografische aard.

In Iwand's theologie zien wij een radicale breuk zich voltrekken met het theologische denkpatroon zoals dat tot begin 20e eeuw in Duitsland en ook bij ons opgeld deed. Wij kunnen dat het beste typeren als een intellectualistisch en idealistisch Godsgeloof, gecombineerd met (wat er nauw mee samenhangt) de idee van het zedelijke-antropologisch vooruitgangsgeloof Beide denkonderwerpen en theologische werkhypothesen, waren — volgens het diepste besef van Iwand — in de loopgraven van de oorlog 1914-1918 aan gruzelementen geslagen. Iwand had als soldaat de ontzetting van de Ie W.O. persoonlijk aan den lijve ondervonden. Voor hem (en dat is het praktisch-biografische) is de Ie W.O. het einde van een theologisch-filosofisch tijdperk: het imposante liberalisme van de 19e eeuw. In de filosofie van Hegel die centraal beheerst wordt door de grondgedachte van de eeuwige logisch-dialectische zelfverwerkelijking van de Idee is de staat het culminatiepunt in de dialectische zelfontvouwing van de absolute Geest of de Rede, dus van God. Het hoogste wat concreet redelijk — zedelijk mogelijk is. Deze grootse visie breekt stuk op keiharde levenspraktijk, feitelijke gebeurtenissen en persoonlijke ervaring. Studeerkamer en loopgraaf, katheder en moordend kanonvuur, theologisch denkwerk en gekerm van gewonden op het slagveld vormen een onoverbrugbare kloof Het zijn twee verschillende werelden, de eerste wordt in het licht van de tweede schone schijn. De tweede is de échte wereld. Hierin toont Iwand terecht het enorme manco en het kolossale fiasco van de liberale theologie van de 19e eeuw aan.

Zij heeft een tijdloze waarheid geconstrueerd en zich opgesloten in een schijnwereld. Voor Iwand geldt na 1918 de theologische vraagstelling: er moet toch een theologie zijn die relevant is voor de leefwereld van de mensen? Daarbij gaat het centraal om de aangelegen kwestie van de aansluiting. Iwands grote doelstelling, betoogt Den Hertog, is een theologie die niet levensvreemd maar levensecht is. Een theologie die niet zweeft boven de geleefde historische werkelijkheid. Iwand zoekt naar een theologie die in rapport is met de tijd en niet aan de tijd is ontheven. Hij beoogt een theologie voor mensen, een samenleving en een cultuur in een crisis. Een theologie die houvast en steun biedt, die vaste bodem onder de voeten verschaft. De liberale theologie opereerde vanuit het harmoniemodel, had als basis de eenheid van God en mens. Want de mens ligt in zijn redelijk en zedelijk besef in het verlengde van God en God is precies Degene die past in de profielschets die wij aangaande Hem hebben opgesteld.

Iwand daarentegen gaat uit van het conflictmodel. God heeft een twist met ons. Op grond van dit gezichtspunt dienen wij — aldus Iwand — de Ie maar vooral ook de 2e W.O. te kwalificeren als gerichten van God over ons, want in de verschrikking en de ontzetting van beide perioden laat God zien wat er van ons terecht komt wanneer wij het verwachten van onszelf De gruwelen van de loopgraven in de Ie W.O. en de barbaarsheden van de concentratiekampen zijn het echec van de menselijke zelfoverschatting. Om vrij Pascal te citeren: de mens die als God wil zijn, eindigt nog minder dan de beesten!

Het is de bedoeling dat wij ervan leren, onze les eruit trekken. God mikt in Zijn oordelen op onze ommekeer. Hiermee zitten wij gelijk bij de scharnier van de theologie van Iwand. Het zit vast op ons mensen. Het zit vast op ons zelf. Onze wil is onvrij, die is slaafs, die is gebonden, die zit verstrikt in de zonde. En nu is het nodig, allereerst nodig dat wij daar inzicht in krijgen, dat ons daarover het licht opgaat. Het is het begin van de genezing. Het Woord van God, God Zelf stelt de diagnose. Onze wil is verkeerd, die deugt niet. Het is deze kennis, die zelfkennis is, een kennis van onszelf met betrekking tot wat er ten diepste op de bodem van ons hart huist en in ons binnenste leeft, die bevrijdend is. Tot deze kennis van onszelf komen we echter nooit door eigenstandig zelfonderzoek. Wij hebben daartoe het Woord nodig. Het Woord zegt ons wie en wat wij zijn in onszelf Uit onszelf zouden wij er nooit opkomen dat onze wil verdorven is en dat die bevrijd moet worden uit de gevangenschap van de gebondenheid aan het eigen ik, dat van

God is afgekeerd en van Hem niets moet hebben. En deze gebondenheid is in wezen dwaasheid. Het is de waan zelf God te zijn of de drang om voor God te willen spelen. Volgens Iwand is dit des Pudels Kern: wij willen niet dat God Gód is! Onze kwaal is dat wij zonder God mens willen zijn. Het resultaat is onmenselijkheid. Met dit laatste heeft God wel een heilzame bedoeling. Hij wil ons door mislukkingen en politiek-maatschappelijke chaos heen bijbrengen dat wij zonder Hem niet kunnen en dat Zijn Woord, zowel Wet als Evangelie de enige garantie is voor een leefbaar bestaan en humaniteit, kortom voor een nieuw leven. Dit nu noemt Iwand bevrijdende kennis: in te zien dat je de onwaarheid bent toegedaan als je meent vrij te zijn, dat is jezelf genoeg te zijn. Want dat is alles bij elkaar in essentie leugen en puur zelfbedrog.

'Wij zullen dit — volgens Iwand — als schuld voor God moeten belijden om vervolgens op basis van vergeving door Jezus Christus hersteld te worden in het verbroken contact met God, waardoor wij in sta.^t gesteld worden God en de naaste te dienen, zodanig dat het leven leefbaar wordt en begaanbare wegen ontsloten worden naar de toekomst. Als je het knappe en doorwrochte proefschrift van Den Hertog leest, kom je onder de indruk van de beweeglijkheid in Iwands theologische denkarbeid. Het is de na 1918 tot zijn dood in 1960 toe constant heen en weer gaande beweging van leer naar leven, geloof naar weten, WoOrd naar werkelijkheid. Terwijl het staalharde midden en tegelijk de organische eenheid van zijn theologische reflexie het Lutheraanse leerstuk van de onvrije wil is. De theologie van Iwand toont ons de theoloog, de mens Iwand, die zich existentieel inspant om het Evangelie van Jezus Christus in zijn relevantie voor de tijd waarin mensen leven te doen oplichten. Onvermijdelijk is de vraag of de theologie van Iwand ons momenteel nog iets te zeggen heeft. Heeft zij misschien haar tijd gehad? Ik meen met Den Hertog dat dit bepaald niet het geval is.

Want wat veel theologie die onder ons vandaag furore maakt, tot een theologie van de Verlichting en dus ook tot een theologie van de 19e eeuw maakt, is dat zij zeer beslist vanuit de mens, zij het als partner van God, mogelijkheden ziet voor menselijkheid en leefbaarheid. Hebben wij onze les dan nog steeds niet van Gods wege geleerd? Tenslotte kunnen wij dit proefschrift niet anders dan van harte aanbevelen. Vooral omdat wij in de Nederlandse situatie doorgaans niet half bevroeden voor welke enorme vragen kerk en theologie in Duitsland sedert de Ie en vooral na de 2e W.O. gestaan hebben en door welke dieptepunten en crises zij zijn heengegaan. Ze hebben onder zwaar vuur gelegen. Al is het geluid dat zij gegeven hebben en nog geven niet altijd het onze, de vraagstelling wèl.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen