Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Hermeneutiek: Leesbril of toverstaf (1)

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Hermeneutiek: Leesbril of toverstaf (1)

10 minuten leestijd Arcering uitzetten

Nadat we eerder hebben geplaatst het referaat, dat dr. A. van Brummelen op 1 mei 1.1. te Putten hield over 'De stijl van het ambt' op de studieontmoetingsdag (voor predikanten-in-eerste-gemeente en studenten in de theologie, die hun Dl examen deden), plaatsen we nu in 5 afleveringen de lezing, die dr. A. Noordegraaf hield over 'Hermeneutiek: leesbril of toverstaf'. Red.

Hoe lezen we de bijbel?
Laat u niet afschrikken door het vreemde woord 'hermeneutiek', alsof het om een academische kwestie zou gaan die ver van het bed van de gewone kerkganger af ligt. Niets is minder waar. De vraag, hoe we de bijbel lezen en vertolken, is een vraag waar elk gemeentelid mee te maken krijgt. Neem bijvoorbeeld de preek in de zondagse kerkdienst. Kerkgangers komen niet naar de kerk om een uitlegkundige verhandeling aan te horen, maar om een boodschap mee te krijgen die hen raakt, troost, bemoedigt, richting geeft aan hun leven. Maar hoe slaan we de brug van het oude Boek naar de hoorders van vandaag?
Voorts is er het terrein van de ethiek. Wat kun je met een beroep op de bijbel zeggen over zaken als euthanasie, milieu, bewapening, moderne arbeidsvoorwaarden enz.? Kun je bijvoorbeeld zo maar een lijn trekken vanuit Romeinen 13 naar de kernbewapening?
En dan zijn er in zending en werelddiakonaat ontmoetingen met christenen uit een andere cultuur. Je ontdekt, dat zij in hun verstaan van de Schrift andere accenten leggen, andere vragen stellen, niet gehinderd door de westerse theologische erfenis.
Het zijn zomaar enkele voorbeelden om u te laten zien hoe wezenlijk de vragen zijn waar we ons in deze artikelen mee bezig willen houden.

Hermeneutiek
We duiden dit vragencomplex aan met het woord 'hermeneutiek', afkomstig van een Grieks werkwoord 'hermeneuein', dat letterlijk 'uitleggen, vertalen, vertolken' betekent.
Binnen de theologie gold vanouds de hermeneutiek als het vak dat de regels voor een goede bijbeluitleg probeerde vast te stellen. Bijbeluitleggers dienen zich rekenschap te geven van hun werkwijze en methode. Zulke regels zijn onder meer, dat je teksten niet uit het verband mag rukken, dat je een minder duidelijke tekst moet proberen te verstaan in het licht van duidelijke parallel-teksten enz. Maar met name sinds de laatste twee eeuwen is de betekenis en de invulling van het begrip 'hermeneutiek' verschoven, in die zin dat men eronder ging verstaan het gehele proces van interpretatie van een tekst uit het verleden voor de mens van vandaag in zijn wereld. Ging het in de klassieke opvatting vooral om de uitlegregels, in de nieuwe visie valt alle nadruk op het verstaan. Wat wordt er in de bijbeltekst gezegd en wat is ermee bedoeld? Wat is de juiste sleutel die toegang geeft tot de schatkamer van de Schrift? Hoe kunnen we oude teksten zo lezen dat ze een boodschap bevatten voor de mens van vandaag?

Niet van vandaag of gisteren
Nu is de vraag van de vertolking en het zoeken naar de juiste sleutel een vraag die mensen de eeuwen door heeft beziggehouden. Zo had men in de tweede eeuw zich al teweer te stellen tegen de ketter Marcion die aan het Oude Testament geen boodschap meer meende te hebben vanuit zijn verstaan van het evangelie. Wat zijn er voorts niet een verschillende opvattingen ten aanzien van de interpretatie van een boek als het Hooglied of profetische teksten. Moet je deze teksten letterlijk-grammaticaal lezen of mag je een allegorische, vergeestelijkende uitleg gebruiken? Of om nog één voorbeeld te noemen: wat zijn er niet een verschillende sleutels waarmee men toegang zoekt tot het laatste bijbelboek, de Openbaring van Johannes? Ook de Reformatoren waren in hun arbeid ten diepste bezig met de vraag naar de juiste vertolkingssleutel voor de mens en voor de kerk van hun dagen. Maatgevend voor hun lezen van de Bijbel was de Romeinenbrief met zijn sterke nadruk op de prediking van de rechtvaardiging van de goddeloze. Vanuit de Romeinenbrief las men de andere brieven van Paulus, ja het hele Nieuwe Testament en van daaruit ook het Oude Testament. De herontdekking van de prediking van de souvereiniteit van Gods genade, die een mens alleen door het geloof ten deel kan vallen, bepaalde hun lezen en verstaan, d.w.z. hun hermeneutiek.

Verschuiving
En toch ligt de moderne hermeneutiek niet in het verlengde van de reformatorische visie op de Schrift en de vertolking ervan. Want waar gaat het in deze nieuwe hermeneutiek om? Enigszins vereenvoudigd gezegd: niet de bijbel, maar de moderne mens staat in het middelpunt in de pogingen om het woord dat eeuwen geleden gesproken en opgeschreven is, zo te vertolken dat de mens van vandaag er een boodschap aan heeft. Hermeneutiek is, om met J. van Bruggen te spreken, niet zozeer leeskunde als wel verstaansfilosofle. De opkomst van deze nieuwe visie, die door het filosofisch denken van de vorige eeuw sterk bevorderd is, valt niet los te zien van de geestesstroming die we aanduiden als de Verlichting. Dit denken van de Verlichting laat ook de visie op de Schrift niet onberoerd. De bijbel wordt niet meer gezien als het Woord van God, het getuigenis van Gods openbaring, maar als een literair-historisch document dat je kunt behandelen volgens de regels van de literaire en de historische wetenschap. De consequentie is dat de bijbel in de eerste plaats gezien werd als een historische tekst uit het verleden, in vele opzichten tijdgebonden, zodat de vraag waar men zich mee bezig ging houden, wordt: wat heeft zo'n oude tekst ons nu nog te zeggen?

Vanuit een rotsvast geloof in de menselijke rede werd er op allerlei onderdelen, bijvoorbeeld de wonderen van Jezus, maar ook Zijn plaatsbekledend lijden, of Zijn wederkomst op de wolken van de hemel, kritiek geoefend, omdat deze zaken in strijd geacht werden met het redelijk denken en de wetenschapsvisie. Allerlei aspecten van de bijbelse boodschap werden in het raam van de oudoosterse- of antieke godsdienstgeschiedenis geplaatst, waarbij men soms heel makkelijk sprak van 'overname' van babylonische of Griekse opvattingen door de bijbelschrijvers. Dat alles riep tegelijk de vraag op, wat dan de betekenis van zulke oude en haast dode teksten voor mensen uit een andere tijd kon zijn.

Voorverstaan
We kunnen in het kader van deze artikelen maar enkele momenten uit de moderne hermeneutische discussies aanroeren. Grote invloed werd uitgeoefend door de moderne filosofie, met name de existentie-filosofie van Martin Heidegger. Alle uitleg, zo zegt men, is bepaald door vooroordelen en door een voor-verstaan. Tussen de bijbel en onze tijd liggen eeuwen van interpretatie en vertolking. De kennis neemt toe — wij weten bijvoorbeeld inzake de ruimte meer dan de bijbelschrijvers of de mensen uit de 15e eeuw, de culturele en sociale opvattingen wijzigen zich. Dat alles beïnvloedt het verstaan van de bijbel. Alle uitleg is situationeel bepaald. We moeten daarom niet in de eerste plaats nagaan wat een tekst oorspronkelijk betekend heeft, maar wat zo'n tekst als overblijfsel uit het verleden mij vandaag te zeggen heeft.
We wijzen als voorbeeld op de inzichten van de bekende Duitse nieuwtestamenticus Rudolf Bultmann (1884-1976). Voor deze geleerde is het zo, dat moderne mensen niet tegelijk kunnen leven met allerlei eigentijdse technische en wetenschappelijke verworvenheden die hun horizont, hun leefwereld vormen, en geloven aan de goden- en geestenwereld van de nieuwtestamentische tijd. Moderne mensen moet je dus niet belasten met de eis te geloven in de feitelijkheid van de maagdelijke geboorte, het lege graf, de hemelvaart of de wederkomst. Toch zoekt ook Bultmann naar de zin van de bijbelverhalen voor de mens van nu. Toch moet er een boodschap aan ontleend worden. Beslissend voor Bultmann is het zelfverstaan van de moderne mens, de menselijke noden en zorgen. Hoe word je daarvan bevrijd en kom je tot wezenlijk mens-zijn? Dat is het nu wat de verkondiging van evangelisten en apostelen bedoelt? De Paasverhalen moeten daarom ontdaan worden van hun antiek-mythologisch gewaad en uitgelegd worden als verhalen die mij willen leren op eigenlijke manier mens te zijn. Het evangelie van kruis en opstanding roept mij niet op te geloven in een feit dat botst met ons verstaan van de werkelijkheid, maar stelt me voor de beslissing of ik de gekruisigde Jezus wil volgen en zo tot het echte mens-zijn wil komen. Bultmanns leerlingen zijn op zijn spoor verder gegaan. De waarheid van de bijbelse boodschap wordt ervaren, zegt men, als we de tekst van de bijbel in contact brengen met ons dagelijks leven. Niet wij rnoeten de tekst, maar de tekst moet ons uitleggen. Iemand als E. Fuchs gaat zover dat hij een moderne uitleg die in strijd zou komen met de oorspronkelijke bedoeling van de historische tekst, niet veroordeelt.

Uitdaging
Er is wel eens gezegd, dat de moderne leer inzake verstaan en vertolken eigenlijk een soort omvattende leer aangaande de mens is. Dat is misschien iets te sterk gezegd, maar duidelijk is wel dat in de huidige bezinning het criterium niet de bijbeltekst is maar het verstaan van de mens.
Hermeneutiek dient niet meer als een leesbril om lezers te helpen zodat zij zien wat er al staat, om de aanwezige betekenis te kennen en te waarderen. Hermeneutiek lijkt, zo zegt Van Bruggen ergens, op een toverstaf om het dode tot beweging en tot leven te brengen.
Bij een leesbril ligt het criterium voor de betekenis in de tekst zelf, niet in de lezer noch in de bril. Ik kan natuurlijk een verkeerde bril opzetten, maar daar wordt de betekenis van het voorwerp dat ik wil zien niet anders van.
Een toverstaf brengt door zijn aanraking verandering. De slapende prinses wordt door de toverstaf gewekt. Het is een suggestief beeld. Onwillekeurig word je herinnerd aan Paulus' woorden in Galaten 3 : 1: Uitzinnige Galaten, wie heeft u betoverd, dat gij der waarheid niet zoudt gehoorzaam zijn?
Een toverstaf is geen onschuldig apparaat. De betovering van Galaten 3 dreigt de gemeente te vervreemden van het vaste fundament. De moderne hermeneutiek stelt ons voor een geweldige uitdaging. Daar gaan we in de volgende artikelen op in. Hier wil ik tenslotte nog één vraag naar voren brengen: kunnen we nog terug achter de Verlichting?
Een geleerde als Pannenberg beantwoordt die vraag ontkennend. We kunnen, zegt hij, sinds de opkomst van het historischkritisch bijbelonderzoek, de bijbel niet meer lezen zoals de Reformatoren deden. Zij gingen ervan uit dat de inhoud, de Sache, van de Schrift helder en duidelijk uit de woorden af te leiden was, wanneer deze woorden volgens goede regels werden uitgelegd. Voor hen was de letterlijke betekenis gelijk aan de historische inhoud. Zij zochten de boodschap in de tekst. Maar wij hebben sinds de 19e eeuw, aldus Pannenberg, ontdekt dat er een tweevoudige kloof is, namelijk de kloof tussen de geschriften van het Nieuwe Testament en de geschiedenis die ze beschrijven, alsmede de kloof tussen de Schrift en onze situatie. De inhoud van de bijbelse boodschap omtrent persoon en werk van Jezus ligt niet in, maar moet achter de teksten gezocht worden.
Anders gezegd: de vooronderstellingen van de moderne bijbelwetenschap alsmede de hermeneutische inzichten omtrent (voor)verstaan en vertolken maken de reformatorische positie onhoudbaar. Zo wordt het wel gesteld. U voelt wel: dat is geen kleine zaak. Want dat betekent, dat wie in het spoor van Luther en Calvijn willen gaan inzake Schriftverstaan en Schriftuitleg, wat betreft een adequate vertolking volstrekt achter lopen en achterhaalde posities verdedigen?
De vraag is evenwel: Is deze stelling juist? We komen daar in het vervolg op terug.

Dit artikel werd u aangeboden door: de Gereformeerde Bond

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 23 augustus 1990

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's

Hermeneutiek: Leesbril of toverstaf (1)

Bekijk de hele uitgave van donderdag 23 augustus 1990

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's