Een kerstdatum voor alle tijden?

Het is merkwaardig dat het woord Kerst zich met veel woorden laat verbinden. Het wordt tot een soort vóórvoegsel: Kersttijd, Kerstverlichting, Kerstmaaltijd. Dat 'Kerst' heeft z'n eigenlijke betekenis allang verloren: wie denkt eraan dat het een samentrekking is van de naam Christus? Raakt Hijzelf niet zoek in al de Kerstdrukte? Dat gevaar is zeker niet denkbeeldig als we zien dat dit feest allerwege de aandacht trekt. Dat is niet altijd zo geweest. 'Ons' Kerstfeest komen we pas tegen in het midden van de 4e eeuw. Wie dat b.v. met Pasen vergelijkt kan zeggen: Kerstfeest is een nakomertje in de Christelijke familie.
Het staat ook vast dat er aanvankelijk verschillende data voor de herdenking van Christus' geboorte in omloop waren. Deze interessante gegevens brengen ons tot de vraag: waarom juist 25 december?

De oorsprong van de datum
De 25e december als dag van de geboorte van de Heere Jezus staat allerminst zo vast als de datum van onze geboorte. In de Bijbel komt het niet voor. Op de kalender van de heidenen was het een feestdag. Het was de dag van de winter-zonnewende. Op 25 december beschrijft de zon een steeds hogere baan aan de hemel. De dagen op aarde worden langer. Dit gebeuren sneed diep in in het leven van de volkeren, die dicht bij de natuur leefden. Zij vierden deze datum als een teken dat licht en leven sterker bleken te zijn dan de machten van de duisternis. Het was een heerlijk nieuw begin; men wenst elkaar geluk en goede voornemens worden gedaan.
De Romeinse keizers hielden 25 december in ere als het feest van de Sol Invictus (= de Onoverwinnelijke Zon). Men zag in die zon het symbool van de keizerlijke macht, die garant stond voor de vrede in het rijk. Twee lijnen duiken uit de historie op: het Kerstfeest is eerst laat ontstaan èn het is in de plaats gekomen van een heidens feest. Het wekt de indruk dat de papieren van Kerst op 25 december niet erg sterk zijn. Kan het eigenlijk de toets van de kritiek wel doorstaan?

Kerstening
Onze christelijke feesten van Pasen en Pinksteren waren bij de joden al bekend. In het Oude Testament komen we ze tegen. Maar met Kerstfeest is dat niet het geval. De eerste christenen hebben het joodse Pasen en Pinksteren het stempel van het Nieuwe Verbond opgedrukt. Ze werden 'gechristianiseerd', of 'gekerstend'.
Met Kerstfeest, Christusfeest lag dat eventjes wat anders. Was het niet riskant om het te verbinden aan het feest van de 'nieuwe zon'? Werd niet een christelijk sausje als een dun laagje verf over die 25e december heengestreken? Moest na enige tijd de roest van het heidendom er niet doorheen komen: Kerstverlichting, Kerstboom, Kerstgeschenken, etc? Vormt dat de oorzaak dat het Kerstfeest de geur van het heidendom is blijven verspreiden?
Ik meen dat deze kritiek zelden gehoord wordt als het gaat om het Paasfeest. Het is denkbaar om ook bij Pasen de wenkbrauwen te fronsen: wat hebben het zoeken/eten van eieren, de Paasvuren in Twente te maken met Christus' opstanding uit de doden?
In het Oude Testament ontdekken we dat Pasen en Pinksteren met de oogst, dus met de natuur van doen hadden. Dat is de éne lijn. Er is meer te vermelden. Deze feesten werden a.h.w. 'gekerstend': ze kregen het stempel mee van de historische daden van God. Zo werd Paasfeest de herdenking van de uittocht uit Egypte en Pinksteren stond in het licht van de wetgeving op de Sinaï. Deze 'herijking' vond plaats in de Bijbelse tijd. Met het feest van Kerst speelde zich dit af in de na-Bijbelse periode.
Nu is het wel merkwaardig, dat christelijke feestdagen op zichzelf een betekenis voor de mens hadden. Dit wegens de oogst of de lente of het langer worden van de dagen. Maar hier is sprake van winst als deze dagen 'gekerstend' worden. De herdenking van Jezus' geboorte op 25 december – en zo u wilt op 26 december (de dag na de winterzonnewende) – zet de verering van de zon, die leven en licht brengt op een zijspoor. Het plaatst Christus Jezus als de Zon der gerechtigheid in het middelpunt. De dag die gewijd was aan de lofprijzing van de Romeinse keizer werd uitgeroepen tot gedenkdag van Gods Zoon op aarde in de kribbe van Bethlehem. Dat was de bedoeling. Kerstfeest werd een radicaal christelijk feest. Het legde de bijl aan de wortel van alle zichtbare natuurlijke godsdienst.

Het rijpingsproces
De eerste generaties christenen kenden het Kerstfeest niet. Wel weten we uit de kerkgeschiedenis dat men worstelde met de vraag 'hoe kan Christus tegelijk waarachtig God èn waarachtig mens zijn'? De bezinning op de vleeswording van het Woord rijpte en werd in zekere zin afgesloten op het befaamde concilie van Chalcedon in 451.
In het kader van deze bezinning werd er tegelijk gevraagd naar een viering. Uit de nevelen der geschiedenis komt ons een bericht tegen uit Egypte van omstreeks 350. Het vermeldt dat de monniken op 6 januari zowel de geboorte als de doop van Christus vieren. Volgens de Syrische kerkvader Ephraem (gest. 373) is op 6 januari het grootste christelijke feest. Met intense vreugde werd dit 'feest van de verschijning' gevierd. Aan deze datum, die bij ons wordt verbonden aan de aanbidding door de Wijzen uit het Oosten, is door de Oosterse kerken lang vastgehouden. De Armeense Kerk weigert nog altijd mee te doen aan een viering op 25 december.
De Kerstdatum stond dus allerminst vast. Waarom heeft 25 december de overhand gekregen?

Pleidooi voor 25 december
Antiochië in Syrië speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van het Christendom (zie Hand. 13 : 1 v.v.). Op 25 december 386 preekte er de beroemde kanselredenaar Johannes, bijgenaamd Chrysostomos. Die tweede naam betekent 'Guldenmond' en dankte hij aan zijn welsprekendheid. Deze presbyter verlangde er al enige jaren naar om de dag van Jezus' geboorte als 'moeder van de feesten' in de samengekomen gemeente te vieren. In een stampvolle kerk spreekt hij over het wonder, dat de Zon der gerechtigheid in het menselijk vlees verschenen is 'en voorwaar, het is nog geen tien jaar geleden sinds die dag bij ons zichtbaar en bekend geworden is'. Uit deze Kerstpreek wordt duidelijk dat het Kerstfeest omstreeks 375 in Antiochië nog onbekend was.
De eerste 'Kerstpreek' in het Westen, waarvan we horen, is die van paus Liberius in 334. Hoe dan ook, de officiële vaststelling van Kerst op 25 december valt te dateren tussen 335 en 336, Keizer Constantijn had het Christendom tot staatsgodsdienst verheven en de Kerk schroomde niet de 25e december uit te roepen tot gedenkdag van Christus' komst in de wereld.
Wat hebben we dus gevonden? In 350 hadden de Oosterse en de Westerse Kerk ieder hun eigen datum voor het geboortefeest van Christus. In de jaren na 370 vindt wederzijdse uitwisseling en overname plaats.

De Reformatie
Eeuwenlang raakte het Kerstfeest op de ons bekende datum ingeburgerd. In de Reformatietijd kwam hier verandering in. Calvijn liet zich weinig aan het kerkelijk jaar gelegen liggen: elke zondag werd er gepreekt over de heilsfeiten en het was niet nodig hiervoor op een werkdag bijeen te komen. In overeenstemming hiermee besloot de synode van Dordrecht in 1574 dat men de zondag voor Kerst over de geboorte van Christus zou preken 'en het volk afdoening van deze feestdag vermanen'. Tegen deze beslissing kwam veel verzet. Sinds de Synode van Dordrecht (1618/ 1619) wordt het onderhouden van de bijzondere dagen van het kerkelijk jaar dan ook in de vrijheid van de kerken gelaten. Hiermee was de discussie echter niet gesloten. Van Lodensteyn en Koelman b.v. hadden geen goed woord over voor wat zij zagen als 'bijgelovig vasthouden aan roomse tradities van feest-, vasten-, en heiligendagen, die door de zuurdesem van de Reformatie uitgezuiverd hadden moeten worden'. Maar het bleek onmogelijk het feest uit te bannen, zodat berusting volgde.

Kerst op 25 december?
De Kerstdatum heeft oude en goede papieren. Deze datum wordt gevuld met Christus' triomf over de machten van het heidendom. Als christenen, die vandaag geconfronteerd worden met het moderne heidendom, proclameert Kerstfeest: 'Heden is u geboren de Zaligmaker'. Zo'n 1600 jaar geleden werd in een kalender bij 25 december aangetekend: 'geboorte van Christus'. In een tijd van grote geestelijke worstelingen werd dit neergeschreven als een getuigenis en belijdenis. Of, zoals het onder woorden wordt gebracht in een preek van Ambrosius van Milaan, de leermeester van Augustinus: 'Het is goed, dat de dag van 's Heilands geboorte 'dag van de nieuwe zon' werd genoemd, omdat door de komst van de Zaligmaker het heil van het menselijk geslacht vernieuwd was'.

Dr. J. Broekhuis, Voorthuizen

[Tekst foto: Laat de kinderen tot mij komen.
Hout. Detail van een preekstoel. St. Catharina, Hoogstraten.
Uit: M.R. v.d. Berg, Ik ben gedoopt, uitgave Van den Berg, Kampen.]

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen