Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Het Koninkrijk Gods en de aardse machten (3)

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Het Koninkrijk Gods en de aardse machten (3)

9 minuten leestijd Arcering uitzetten

III BERKHOF: doorbraak in de 20e eeuw

Op zoek naar een alternatief voor Augustinus kwam ik bij de eigentijdse theoloog H. Berkhof: Christus de zin der geschiedenis. Hij is een leerling van Noordmans, maar gaat een eigen weg. Hij staat model voor de invloed die de 2e wereldoorlog heeft gehad op kerk en theologie. Zoals de val van Rome bij Augustinus inbrak, zo brak de 2e wereldoorlog in bij mensen als Berkhof. Hij was voor zijn promotiestudie al in Hitler-Duitsland en vergeleek de strijd van de Bekennende Kirche met die van Athanasius in de Oude kerk. Zijn bekende kerkgeschiedenisboek schreef hij in een cel in 1940: als wapen tegen de nazi's. Op zijn onderduikadres schreef hij: de Kerk en de Keizer, over theocratie en tolerantie na Constantijn. Aan de na-oorlogse bezinning in de N.H. Kerk deed hij actief mee: Fundamenten en Perspektieven. Hierin kregen voor 't eerst Israël, het Koninkrijk Gods en... de geschiedenis een eigen paragraaf. 'Krachtens het geloof in de gekomen Christus en de komende voleinding in het Koninkrijk Gods, zien wij het gebeuren in de tijd niet als een willekeurig spel van vrije krachten noch als een onbreekbaar bestel der noodwendigheid, maar als de ruimte van Gods heilrijke regering, als de geschiedenis die zich strekt naar de door Hem gestelde bestemming. Heel dit wereldgebeuren wordt door God dienstbaar gemaakt aan de voltooiing van zijn heilsplan'. Het stuk spreekt dan verder over positieve en negatieve tekenen, en eindigt met de woorden: 'Daarom mogen wij, temidden van de chaos der dingen en het woeden der volkeren, leven zonder angst en bidden met een groot verlangen en een diepe rust: Kom Heere Jezus, ja kom haastig!' ,

In de Wereldraad van Kerken kreeg het wereldgebeuren ook thematische aandacht: bij de oprichting van deze raad was het thema: De wanorde in de wereld en Gods heilsplan. Beroemd is de lezing van Barth, die het thema omkeerde: eerst Gods heilsplan en dan pas de wanorde in de wereld. Anders zink je als Petrus weg in de golven! Op de 2e assemblee, in Evanston, ging het weer over Christus als de hoop der wereld.

Berkhof heeft toen voorgesteld ook hier een aparte paragraaf in te voeren over de hoop voor Israël. Maar dat mislukte: de Oosterse kerken waren tegen en keken heel anders tegen de nieuwe staat Israël aan dan de kerken uit Europa waar de holocaust had plaatsgevonden. Berkhof was juist gegrepen door het ontstaan van Israël: dit moest vervulling van oude beloften zijn. Zo duidde hij dat. En zo komen dan de lijnen samen in zijn boek, Christus de zin der geschiedenis. Hij had, zegt hij zelf, dit boek al in de hongerwinter in het hoofd. Daar heb je de wereldoorlog weer. Maar het verscheen tijdens de Koude Oorlog, toen een derde wereldoorlog dreigde. Het was ook een pastorale handleiding: 'ons geslacht stikt van de angst'. Christenen hebben in hun persoonlijk leven vaak wel een sterk Godsvertrouwen, maar in het wereldgebeuren zijn ze alleen maar verbijsterd. Berkhof lanceert nu zijn visie: de geschiedenis van deze wereld is een planetarische herhaling van kruis en opstanding. Er is niet alleen het lijden van de vervolging bij het ontstaan der kerk, er is na de kerstening ook weer de afval, de daarmee samenhangende concurrerende heilsleer, de totalitaire ideologie, die opnieuw vervolging geeft. Berkhof denkt dan ook aan antichristelijke restauratie van de grote wereldgodsdiensten, m.n. de islam. Maar de centrale gestalte waarin het lijden van Christus zich momenteel onder ons voltrekt is de grote afval. De anti-christ is een herhaling van de Judas-figuur. En wat Christus' opstandingskracht betreft, die zien we in de zending, het wonder van de kerk, de wereldwijde groei van de kerk, de weerhouder ook, de kerstening van Europa, de reformatie, opwekking en zending, tot de tekenen van Blumhardt toe. En niet te vergeten: de herrijzing van Israël. Wij zijn eerder geneigd de herhaling van het kruis op te merken dan die van de opstanding. Maar kruis en opstanding samen zijn het geheim van de geschiedenis. Het gaat door het kruis naar de opstanding. Berkhof ziet dan ook een parallel met het leven van de christen en de christelijke gemeente: gerechtvaardigde zondaar, maar met een beginsel van nieuwe gehoorzaamheid. Berkhofs duiding van de Westeuropese geschiedenis was opzienbarend: hij zag de hele vooruitgang als vrucht van het christelijk geloof. Daarbij stonden en staan z.i. tallozen in Zijn dienst zonder het te willen ofte weten: geleerden, kunstenaars, artsen, verpleegsters, arbeiders, huismoeders. Berkhofs visie op de voleinding was ook zeer moedgevend: het is geen abrupt einde, maar door de breuk van het oordeel heen is er de continuïteit. De schepping is niet in doodsnood maar in barensnood, dus in verwachting. Deze aarde wordt vernieuwd. Dat geeft de geschiedenis ook zin vanuit het einde. De koningen der aarde zullen hun heerlijkheid indragen in het nieuwe Jeruzalem, zoals ook Bavinck leerde. Zo biedt ook Berkhof net als Augustinus een totaalvisie op de wereldgeschiedenis.

Vergelijken wij nu het klassieke model met het moderne dan valt ons op: dat ook bij Berkhof de schepping onderbelicht blijft, zij het niet door een platonische sluier. Wonderlijk genoeg ontbreekt bij Berkhof ook Romeinen 13, over de overheid dus, zelfs waar dat had gekund: bij de weerhouder. Het zal alles komen door zijn christologische benadering. En dat is dan een duidelijk verschil met Augustinus: Christus is echt het middelpunt en de zin der geschiedenis geworden. De kerstening wordt van daaruit veel positiever benaderd. Het Koninkrijk Gods wordt duidelijk onderscheiden van de kerk. Israël is niet uitgediend maar juist het beste Godsbewijs en navel der aarde. De zending staat centraal. De eeuwigheid wordt niet gecontrasteerd met de tijd, maar is er vóór, boven en na de tijd. Christelijke tijd is vervulde tijd (Barth). De antithese van Augustinus is er zo niet bij Berkhof. Bij Augustinus is die ervan meetaf, zelfs al voor de schepping en de zondeval. Bij Berkhof roept Christus juist slapende honden wakker. De strijd tussen Godsrijk en rijk van de boze is niet symmetrisch, laat staan esthetisch schoon. De boze spant zich in om Christus' heerschappij onderuit te halen, maar Christus zal overwinnen.

Parallel

Dan is er nog een merkwaardige parallellie tussen Augustinus en Berkhof Beiden prijzen de lineaire i.p.v. de cyclische geschiedbeschouwing, maar bij beiden speelt toch de herhaling een grote rol: bij Augustinus is Rome een herhaling van Assyrië, bij Berkhof is de hele geschiedenis een planetarische herhaling van Christus' kruis en opstanding, zij het als verheviging bedoeld.

Ook bij Berkhof heb ik naast dankbaarheid voor de geweldige handreiking op een cruciaal moment, enkele fundamentele vragen. Wat wij bij Augustinus vroegen vragen we ook bij Berkhof: is het hele wereldgebeuren echt in beeld? De tweede wereldoorlog gaf wel de stoot, maar Hitler komt nauwelijks ter sprake. De Koude Oorlog was de Sitz im Leben, maar het communisme komt evenmin thematisch ter sprake. De oorlogen als verschijnsel vallen buiten beeld. En wat helemaal buiten beeld valt zijn de natuurrampen, de aardbevingen en hongersnoden. Die kan hij immers niet plaatsen in de herhaling van kruis en opstanding. Maar die rampen, dat wereldleed roept juist zoveel 'waaroms' op. En die komen in Jezus' en Paulus' apocalyps juist zo nadrukkelijk aan de orde. Kritiek ontving ook Berkhofs optimisme, zijn optimistische duiding van m.n. Europese geschiedenis. Die duiding valt bij velen kritischer uit.

Van de Beek

Berkhofs boek is inmiddels bijna 40 jaar oud. Berkhof zelf is inmiddels 80 jaar geworden. Bij die gelegenheid is zijn geschiedenisvisie nog eens besproken in Leiden. M.n. zijn opvolger. Van de Beek, is kritisch.

Hij voelt zich een generatie jonger en... minder optimistisch. Vijftig jaar na D-day! Hij tekent Berkhof in de na-oorlogse tijd van wederopbouw. Berkhof bleef steken bij de studentenrevolutie in de jaren '60.

Moltmann maakte hij niet meer mee; van de theologie van de hoop naar de gekruisigde God. Het denken van Berkhof in termen van vooruitgang verhindert hem om aan het kruis van Jezus een eigen betekenis als openbaring van God toe te kennen. Bij Berkhof is het kruis alleen ondergang, vloek, dood. Zijn opvolger beleeft het wereldgebeuren blijkbaar veel negatiever: 'in de wereld geldt blijkbaar de wet van het behoud van ellende. Mensen zoeken tegenwoordig dan ook niet meer historische Godservaring, maar innerlijke. Van de Beek zoekt het Koninkrijk Gods dan ook buiten deze tijd en deze ruimte. Het heeft geen continuïteit in deze wereld, zegt hij.

Of Berkhofs optimisme alleen te verklaren is uit de na-oorlogse opbouwsituatie, vraag ik mij af Berkhof schreef zijn boek juist in de Koude Oorlog tegen de angst voor een derde wereldoorlog. Ik denk dat eerder de pessimistische visie van Van de Beek typerend is voor onze tijd. Berkhofs generatie heeft meer meegemaakt dan die van Van de Beek: die zat in geen cel, en heeft de hongerwinter niet bewust beleefd. Waarom dan toch veel negatiever? Zelf heb ik ook beleefd dat de visie van Berkhof niet meer inspirerend overkwam bij jonge studenten. Vooruitgang vrucht van het Evangelie? Mogelijk. Wij beleven de keerzijde van de vooruitgang. De techniek als macht heeft ons in de greep. Maar ik denk dat er nog iets meespeelt: de televisie-generatie is het wereldgebeuren beu. Terwijl wij het in het Westen goed hebben, bloedt deze wereld uit duizend wonden. Dat is onverdragelijk. Sprak Berkhof nog optimistisch over ontwikkelingshulp in de Derde Wereld, nu is gebleken dat de kloof tussen rijk en arm juist groter is geworden. En Afrika lijkt een verloren continent.

Wij moeten wel weten wat wij doen als wij Berkhof voor verouderd houden. Dan hebben wij de geschiedenis prijsgegeven als het terrein van Gods handelen. Dan zien wij weer van elke duiding af Dan zijn we terug bij af Dan valt ons zelfs De Civitate Dei uit handen. Dan hebben we onze journaalkijkende gemeenteleden helemaal niets te zeggen. Zelf wilde ik toch de profetische inzichten van Augustinus en Berkhof bewaren, bij alle kritiek.

Dit artikel werd u aangeboden door: de Gereformeerde Bond

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 14 september 1995

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's

Het Koninkrijk Gods en de aardse machten (3)

Bekijk de hele uitgave van donderdag 14 september 1995

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's