New Age: gnostiek in nieuw gewaad?

In de winkel van New Age staan heel wat artikelen in de aanbieding. Het heeft veel van een apotheek. Men treft er recepten aan van oud-oosterse wijsheid, de indiaanse verering van Moeder Aarde en de hindoeïstische overtuiging dat alle religies in wezen gelijk zijn. Heeft New Age op al deze flesjes alleen een nieuw etiket geplakt? Of kan men schrijven dat de gnostiek herleeft in New Age?

Wat is gnosis?

Wat is gnosis? Van meet af aan is het Christendom geconfronteerd met gnostiek. Het stamt van het Griekse woord 'gnosis', dat 'kennis' betekent. In de religieuze taalschat van het begin van onze jaartelling wordt daarmee bedoeld de kennis, die het gevolg is van innerlijke verlichting. Wie zo werkelijk zichzelf kent, doorziet de samenhang van alle dingen en komt tot Godskennis. Dit inzicht dat de innerlijke mens de ware mens is, is beschoren aan een aantal bevoorrechten, terwijl de grote massa het moet doen met het simpele geloof. Een enkele tekst uit het Evangelie van Thomas kan de wijze illustreren waarop men met de Heilige Schrift omgaat. Matth. 5 : 10 en 8 wordt als volgt weergegeven: Zalig zij die vervolgd worden in hun hart, zij zijn het die de Vader gekend hebben in waarheid. Zalig zijn de hongerigen, want de buik van hem, die begeert, zal gevuld worden' Logion 69). Wie het Evangelie ernaast legt, ontdekt het verschil tussen kitsch en echt.

De gnostische stromingen waren vooral in de eerste vier eeuwen van de christelijke kerkgeschiedenis overal aanwezig. De bisschop van Lyon, Irenaeus, brak omstreeks 185 een lans voor de oorspronkelijke Evangeliën boven de nieuwe en zweverige, die bleven ontstaan. Het mag op z'n minst veelzeggend heten, dat in een tijd van vergaande secularisatie, tal van moderne gnostische stromingen zich onder ons aandienen.

Vanwaar de belangstelling?

In de jaren 60 tot 80 wees de Utrechtse hoogleraar dr. G. Quispel onophoudelijk op de waarde van de gnosis. Maar hij bleef een roepende in de woestijn. Waarom maakt het nu veel publicaties los en zet het harten in beweging? Toch niet alleen omdat het vroeger als ketterij werd veroordeeld en we ons nu concentreren op de verliezer? Sommigen schieten zover door dat men de gnostiek beschouwt als de hoofdstroom van het christendom. Welnu, in die zin zouden veel christenen van het eerste uur dichter gestaan hebben bij de opvattingen van New Age dan bij de gangbare kerkelijke prediking.

Het moge duidelijk zijn dat de gnostiek de tijd mee heeft. Velen hebben afgerekend met de idee van een persoonlijke God, Die Zich heeft geopenbaard in Jezus Christus. En wie inspeelt op menselijke behoeften kan rekenen op open ogen en oren. Het belangrijkste ingrediënt van de gnostieke beweging vinden we terug bij New Age: de mens moet weten dat hij een Goddelij­ kern heeft.

Is New Age identiek met gnostiek?

De uitdrukking 'New Age' is een verzamelnaam voor allerlei bewegingen, groepen en organisaties: alleen in ons land al meer dan 400 groepen. Het verschijnsel is wijd en weinig vastomlijnd. Wat wel opvalt is dat een drietal elementen van het 'nieuwe tijdsdenken' binnen de gnostiek geen plaats hadden.

1. De reïncarnatie. De gedachte dat een mens meerdere levens op aarde kan hebben wordt door godsdiensten op zeer verschillende manieren uitgewerkt. Waar de hindoes en boeddhisten geloven dat een 'ziel' kan terugkeren in de gedaante van een dier of plant, is dat aspect van reïncarnatie in New Age totaal afwezig. Wat je nu bent, hangt af van de goede of slechte daden (karma) die je in een vorig bestaan hebt opgebouwd. De oosterse mens ervaart deze kringloop als onaangenaam: het houdt in voortdurend te moeten lijden. In het Westen is reïncarnatie tot iets moois geworden: je krijgt nog een kans! Deze positieve kijk op reïncarnatie is met name geïntroduceerd door de Theosofische Beweging.

Binnen New Age heeft reïncarnatie een wat andere invulling gekregen: de mens bouwt zijn eigen karma (werken) op, bepaalt zelf hoe het later zal worden. Je loopt niet meer het gevaar een willoos slachtoffer te worden, je hebt je toekomstig lot in eigen hand. Dat onderbouwt de tweede gedachte:

2. De evolutie. New Age hangt de overtuiging aan dat al het bestaande bezield is en wel door 'God'. Alles is voortgekomen uit het goddelijke en is er in wezen nog steeds deel van. Met de stroom van leven is de mens in voortdurende beweging om te groeien in een evolutie naar het eeuwige toe. Door zelfontplooiing komt de mens tot het Zelf, is hij godgelijk. Waar alles deel uitmaakt van de 'kosmische godheid' komt men tot een derde onderdeel:

3. Positieve waardering van de materie. De laat-antieke gnostiek beschouwde de materie (het stoffelijke) als negatief: het minderwaardige product van een boze schepper. Daar is 'de lof van de kosmos en de mens verstomd, omdat deze tot de sfeer van het kwaad gerekend wordt'. Een lijn van denken, die ten enenmale ontbreekt bij New Age. De slogan luidt: holisme (heelheid, eenheid): verbondenheid!

En nu...?

Als we het voorafgaande op een rijtje zetten is het onmogelijk de vraag in de titel van dit artikel zomaar positief te beantwoorden. Het is ondoenlijk New Age direct af te leiden uit de antieke gnosis. Daartegen pleiten de drie genoemde onderdelen. Wel zijn er elementen in de gnostiek die onderhuids hebben doorgewerkt en in New Age opnieuw de kop hebben opgestoken. Al is er dus geen sprake van éénstemmigheid, toch moet erkend worden dat er een zekere samenhang bestaat. Prof. dr. G. Quispel heeft de gnosis ('de verliezers van de geschiedenis') omschreven als een 'Weltreligion' (een godsdienst 'op zichzelf') en wat ons eigen continent aangaat als 'de derde component van de Europese cultuurtraditie'. Dat wijst op een 'geestelijke verwantschap' tussen de gnostiek en New Age. Met deze restrictie, dat gnosis 'iets is, wat spontaan kan opduiken, het is een mogelijkheid die mensen is gegeven en die je niet historisch van elkaar hoeft over te nemen'.

De hoogmoed is de tragedie van al deze stromingen. Mensen vergoddelijken zich in deze leer en komen niet tot de erkenning van de gebrokenheid van het menselijk bestaan. Prof. dr. A. A. van Ruler schreef jaren geleden: 'De christelijke vroomheid sterft af. Maar men is allang op' zoek naar gnostische of Indiase vroomheid. Vroomheid laat zich namelijk niet verdringen. Daarvoor is ze te wezenlijk, te onopgeefbaar. Daarvoor is ze in het menselijk leven een "existentiaal".'

Me dunkt, dat het onze opdracht is om niet te blijven steken in de 'zonde der nalatigheid', maar allerlei stromingen te toetsen aan het Woord van God.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen