Omgaan met moderne literatuur (5)

Inleiding

In de vorige vier artikelen over het onderwerp 'omgaan met moderne literatuur' - najaar 1995 en voorjaar 1996 - heb ik geprobeerd tot een standpuntbepaling te komen bij deze weerbarstige materie. Aan de orde kwamen onder meer: niet de weg opgaan van wereldvreemdheid, de versplintering van de gereformeerde gezindte als het gaat om onze houding tegenover cultuur, het verschil tussen literatuur en lectuur (geïllustreerd met een christelijk gedicht van Guillaume van der Graft).

In het laatste artikel - 'de Waarheidsvriend', 14-3-'96 - besprak ik het wettelijk kader van het letterkunde-onderwijs op scholen voor HAVO en VWO. Ik beëindigde dat artikel met het noemen van drie taken voor de christelijke school: (1) royale aandacht voor christelijke literatuur vanaf de middeleeuwen tot heden; (2) een kritische leeshouding ontwikkelen: geen negatie, wel kritische distantie; (3) inzicht geven in de problematische positie van de christen-literator.

Ook al gaat de bovenbouw van het Voortgezet Onderwijs aanzienlijk veranderen - het leerhuis of studiehuis gaat gestalte krijgen, wat onder meer inhoudt minder klassikale lessen en meer zelfstandigheid voor de leerlingen die een zogenaamd 'leesdossier' moeten gaan samenstellen, een zelfstandige verwerking van gelezen letterkundige werken - de genoemde taken blijven mijns inziens onverkort van kracht. Ze hebben consequenties voor het opbouwen van de schoolbibliotheek, het opstellen van de groslijsten en het invullen van de klassikale lessen van de docent. Steeds zal het gaan om de volgende zaken: Waar legt de school - de docent - de accenten en, omdat selectie onontkoombaar is, hoe wordt er geselecteerd? In dit artikel wil ik ingaan op de eerste opdracht: ruime aandacht voor de christelijke literatuur.

Christelijke literatuur uit verleden én heden

De christelijke school die haar opdracht serieus neemt, zal bij het letterkunde-onderwijs allereerst royale aandacht besteden aan de christelijke literatuur van verleden en heden. Als het christelijk onderwijs dat niet doet, schiet het ernstig tekort. Er bestaat christelijke kunst in woord en geschrift van de middeleeuwen tot heden. De niet-christelijke school gaat aan veel christelijke literatuur, zeker uit onze eeuw, voorbij. Maar geldt dat helaas ook niet voor heel wat christelijke scholen waar 'christelijk' op een laag pitje staat? Ook hier slaat de secularisatie toe: ondermijning van binnen uit.

Welke christelijke literatuur dient de aandacht tè krijgen? Zonder volledig te zijn, wijs ik voor de periode na de middeleeuwen onder meer op: Marnix van Sint Aldegonde, geuzenliederen, psalmberijmingen, Huygens, Cats, Revius, Van Lodenstein. Luiken, de dichters rond het Reveil (Bilderdijk, Da Costa, Aernout Drost, Bosboom-Toussaint). Maar ook diep bewogen christelijke literatoren buiten de reformatie mogen niet ontbreken, dichters als Joost van den Vondel en Guido GezelIe.

De 20e eeuw: vier etappen

En die christelijke literatuur houdt niet op in de 19e eeuw. Ruime aandacht verdienen ook auteurs in de 20e eeuw die gestreefd hebben naar en geworsteld hebben met wat wij noemen 'christelijke' kunst.

Het is niet de bedoeling hier een compleet overzicht te geven van de 20e-eeuwse christelijke literatuur. Hier volgt slechts een aantal stromingen en een beperkt aantal auteurs. Voor een uitgebreider overzicht kan men onder meer terecht bij C. Rijnsdorp met zijn boek In drie etappen, dat echter wel ten dele achterhaald is: er moet zeker een vierde etappe aan worden toegevoegd.

De eerste etappe

De eerste etappe is de periode vóór de Eerste Wereldoorlog. Uitlopers van het Reveil en invloed van Abraham Kuyper vinden we terug in het protestants-christelijke literaire tijdschrift Ons tijdschrift, dat bestond van 1896 tot 1914. Tot de kring van dit tijdschrift kunnen we rekenen - ik beperk mij tot de belangrijkste figuren - de dichter en criticus-essayist Geerten Gossaert (1884-1958), met zijn belangrijke dichtbundel Experimenten, en de dichteres Jacqueline van der Waals (1868-1922). De verhouding tot de Tachtigers met hun schoonheidsaanbidding, vergoddelijking van het dichterschap en Tart pour l'art' was voor deze groepering een uiterst moeilijke kwestie.

De tweede etappe

De tweede etappe betreft de periode tussen de twee wereldoorlogen. Het belangrijkste protestants-christelijke tijdschrift - er waren er meer - was Opwaartsche Wegen (1923-1940). Rond dit tijdschrift treffen we de 'Jong-Protestanten' aan, zoals de veelal jonge literatoren zich noemden. Veel tijd en energie besteedden redactie en medewerkers aan bezinning op het 'manco-vraagstuk' - het tekort aan goede literatoren uit protestants-christelijke kring, maar ook aan uitgevers en begripsvolle lezers - en op de vraag wat nu eigenlijk christelijke literatuur is. Ook in andere verbanden - invloed van Abraham Kuyper! - werd er driftig georganiseerd om de krachten van christen-schrijvers te bundelen. De belangrijkste dichter was zonder twijfel Willem de Merode (1887-1939), die overigens nooit in de redactie van het tijdschrift heeft gezeten. Andere dichters van betekenis zijn: Muus Jacobse (ps. van K. Heeroma, 1909-1972) en W A. R Smit (1903-1986). Van de prozaschrijvers noem ik: J. K. van Eerbeek (1898-1937), de meest talentvolle, Anne de Vries (1899-1964), H. M. van Randwijk (1909-1966) en R J. Risseeuw (1901-1968). De belangrijkste criticus was C. Rijnsdorp (1894-1982). De grote dichter Gerrit Achterberg, van afkomst behorend tot de kring van de Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde Kerk, werkte ook aan Opwaartsche Wegen mee. Het blad ging ten onder enerzijds door gebeurtenissen van buitenaf - de bezetting die haar tol eiste, anderzijds door ontwikkelingen van binnenuit: de doorbraakgedachte ondermijnde de behoefte aan een 'eigen' platform.

De derde etappe

De derde etappe is de periode van het tijdschrift Ontmoeting, kort na de Tweede Wereldoorlog opgericht - 1946 - door C. Rijnsdorp, D. van der Stoep en R J. Risseeuw. Het blad dat aan bloedarmoede leed - begaafde protestantse jongeren wensten zich niet in een hoekje op te sluiten - ging in 1964 roemloos ter ziele. De betekenis ervan is veel geringer geweest dan van Opwaartsche Wegen voor de Tweede Wereldoorlog. Prozaïsten van niveau in de periode tot ongeveer 1970 waren, behalve de drie oprichters van Ontmoeting, Jacoba M. Vreugdenhil (1913-1971) en B. Nijenhuis (1914-1972). In deze periode leverde ook een aantal dichters, die zich niet aansloten bij Ontmoeting, kwalitatief goed werk, voor een deel in dienst van de kerken. Het betreft J. W. Schulte Nordholt (geb. 1920), Jan Wit (1914-1980), Ad den Besten (geb. 1923) en Guillaume van der Graft (ps. voor Willem Barnard, geb. 1920). De laatste is ongetwijfeld de meest begaafde. Hun dichterschap in dienst van de kerken - ook de reeds eerder genoemde Muus Jacobse moet hier genoemd worden - resulteerde in de Nieuwe Psalmberijming (1968), waaraan in het begin ook Martinus Nijhoff heeft meegewerkt, en het Liedboek voor de kerken (1973).

De vierde etappe

De vierde etappe betreft de periode na Ontmoeting, de jaren zeventig tot heden. Toen er geen eigen blad meer bestond, bleek al spoedig dat bij een aantal christelijke literatoren toch behoefte bestond aan een soort platform, het verlangen om elkaar te ontmoeten en kennis te nemen van eikaars werk. Dit leidde tot het oprichten van het Schrijverskontakt, een vrij losse organisatie, waarvan de eerste voorzitter Auke Jelsma (geb. 1933) was. Hiermee zijn te verbinden auteurs als Sybe Bakker (geb. 1937), Henk van der Ent of Anton Ent (geb. 1939), Inge Lievaart (geb. 1917) en Frank Daen (geb. 1918).

Daarnaast ontwikkelde zich een schrijversgroep die nadrukkelijker wilde aansluiten bij de beginselen der Reformatie. Het begon in 1975 met ontmoetingsdagen bij Jacob Overeem (geb. 1915). Daaruit kwam de vereniging Schrijvenderwijs voort en vervolgens een eigen tijdschrift Woordwerk. Het eerste nummer verscheen juni 1983 en op de omslag staat vermeld: 'Christelijk literair tijdschrift, uitgaande van de Vereniging van Protestants-Christelijke Auteurs Schrijvenderwijs'. De belangrijkste redacteuren zijn - of waren - Hans Werkman (1939), Anne Schipper (1957) en Bert Hofman (1931). Tot deze kring kunnen we ook rekenen auteurs als Niek Bakker (1937) en Cornelius Lambregtse (1916), die in de Verenigde Staten woont. De laatste ontwikkeling is dat Schrijvenderwijs, dat meer pastorale accenten legt, en Woordwerk, dat bewust streeft naar literair niveau, ~van elkaar zijn losgekoppeld, overigens in goede harmonie.

Wie zich op Woordwerk wil abonneren - ƒ 37, 50 per jaargang - kan zich richten tot: Administratie Woordwerk, p/a Drukkerij Van der Perk B.V., Postbus 62, 2957 ZH Nieuw-Lekkerland, telefoon 0184-681377.

Christelijke literatuur van onze tijd

Het bovenstaande overzicht is zeer summier. De bedoeling ervan is uitsluitend duidelijk te maken dat aan de boom van de 20e-eeuwse literatuur ook een protestantschristelijke tak te vinden is. De protestants-christelijke letterkunde houdt niet op bij het 19e-eeuwse Reveil. Het christelijk onderwijs zal dat over moeten dragen. Toch is hiermee niet alles gezegd. De leerlingen in het voortgezet onderwijs moeten leren onderscheiden. Hun taalgevoeligheid dient ontwikkeld te worden, het besef dat taal een materie is waarmee creatief kan worden omgegaan. Er verschijnen nog altijd veel christelijke gedichten en romans.

Veel daarvan haalt niet het literaire niveau: gedichten die niet verder komen dan het 'pastorale', waarin de 'boodschap' zo overheersend is dat de vormkracht tekort wordt gedaan, romans - vooral streekromans - die in feite zijn gebouwd op 'eind goed, al goed' of 'ze leefden nog lang en gelukkig' en waarin het christelijk geloof als een soort automaat werkt die alle problemen oplost. De taak van het christelijk onderwijs is de leerlingen en studenten gevoelig te maken voor het niveauverschil dat in vorige artikelen is aangeduid met het onderscheid tussen literatuur en lectuur.

Lijst van christelijke literatuur

Hans Werkman, zelf werkzaam bij het christelijk onderwijs, heeft in 1991 een poging gedaan een 'Lijst van christelijke literatuur' op te stellen met speciale aandacht voor de periode vanaf 1945. Een uitstekend initiatief. In 1994 Verscheen hiervan reeds een tweede druk, wat aantoont dat de lijst in een behoefte voorziet. Te vaak wordt verondersteld dat in onze tijd helemaal geen christelijke literatuur wordt geproduceerd!

De lijst bevat drie categorieën: romans en verhalenbundels, en beschouwend proza. In onze kring is deze lijst mijns inziens veel te weinig bekend.

Voor lezers en ouders die er belangstelling voor hebben, geef ik hier graag de titel en het besteladres door:

Hans Werkman, Lijst van christelijke literatuur (vooral van 1945 tot 1993). Tweede druk, februari 1994. Besteladres: C. van Baardewijk, Prentsnijdershorst 204, 7328 VE Apeldoorn, telefoon 055-5418607.

Het is een nuttige lijst, die duidelijk maakt dat er gelukkig nog heel wat meer is dan niet-christelijke literatuur!

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen