Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Paulus, de mens en de apostel (1)

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Paulus, de mens en de apostel (1)

9 minuten leestijd Arcering uitzetten

De brieven van Paulus vormen een belangrijk deel van het nieuwtestamentisch getuigenis. Ik heb dan niet alleen de omvang van dit deel van de Schrift op het oog, maar vooral de inhoud van de brieven, die in theologie en prediking de eeuwen door zo'n grote rol gespeeld hebben. De geschiedenis van de kerk zou als het ware geschreven kunnen worden vanuit de vraag hoe Paulus, en dan met name de brief aan de Romeinen, verstaan is. De boeken en artikelen over hem en zijn brieven vormen dan ook een bibliotheek op zich, zo omvangrijk, dat ze niet meer te overzien is. Gelukkig verschijnen er met de regelmaat van de klok boeken, die de resultaten van een stuk onderzoek samenvatten.
Het blijkt dan, dat je vanuit heel verschillende gezichtspunten zo'n boek kunt opzetten. De ene onderzoeker gaat meer biografisch te werk, de ander let vooral op de theologische lijnen in zijn brieven. Een voorbeeld van de laatste benadering is het boek van Herman Ridderbos, dat in 1966 verscheen en in binnen- en buitenland grote aandacht kreeg. Het is een van die boeken waar je steeds weer naar grijpt als je een preek maakt over een paulinische tekst.

Moeilijk te verstaan
Paulus is geen makkelijk auteur. Jaren geleden schreef iemand een boekje over hem dat de titel droeg: Die moeilijke Paulus! De auteur bevond zich daarmee in het gezelschap van de schrijver van de tweede Petrusbrief die in hoofdstuk 3 : 16 schrijft, dat in de brieven van 'de geliefde broeder Paulus… een en ander moeilijk te verstaan is, wat de onkundige en onstandvastige lieden tot hun eigen verderf verdraaien'.
'Ze zijn zo dogmatisch' hoor je mensen soms zeggen en men struikelt over de lange, ingewikkelde zinnen. En in een tijd waarin het grote Verhaal van het dogma bij velen niet in tel is, komt Paulus dan ook snel op de achtergrond.
Ik heb het gevoel dat er over de hele breedte van de kerk betrekkelijk weinig uit de brieven gepreekt wordt. En wat dat 'verdraaien' betreft, wat zijn er niet een karikaturen in omloop. Paulus zou een vrouwenhater zijn, een man die weinig waardering had voor het huwelijk, iemand die zo hoog bij zichzelf stond, dat hij zijn tegenstanders op een onfrisse manier bestreed. Geen wonder, dat de apostel ook een omstreden figuur is.
Al in de vroege kerk – en de brieven zelf laten dat zien – werd hij door velen bestreden en wist men geen raad met zijn radicale prediking van de genade. Maar juist vanwege de moeilijkheden inzake de uitleg en vanwege de misvattingen is het zaak om heel aandachtig naar hem te luisteren. Ik ben ervan overtuigd, dat een gemeente, waarin Paulus in de prediking weinig meer gehoord wordt, op den duur geestelijk verarmt.

Vanuit Romeinen 1-3
Nu geef ik toe, dat het niet zo eenvoudig is de gehele Paulus en zijn getuigenis recht te doen. Elke bijbeluitlegger en elke prediker loopt gevaar te vervallen in eenzijdigheid. De belijdenis van het sola scriptura, de Schrift alleen, betekent niet dat men ook automatisch aan het tota scriptura, de gehele Schrift recht doet. We behoeven dan niet zo ver van huis te gaan. Als kinderen van de Reformatie zijn we eraan gewend om Paulus te lezen en uit te leggen vanuit Romeinen 1-3, de prediking van de rechtvaardiging van de goddeloze. De vraag van Luther 'Hoe vind ik een genadig God?' vormt a.h.w. onze leesbril. Dat is natuurlijk een uitermate belangrijk gezichtspunt en met name lutherse geleerden verdedigen nog altijd die insteek van Luther bij de rechtvaardiging om Paulus te verstaan.
Daar komt dan bij, dat we snel geneigd zijn Paulus' brief aan de Romeinen te lezen als een dogmatisch geschrift. Reeds Luthers medestander Melanchthon noemde de Romeinenbrief een 'samenvatting van de christelijke leer'. Ergens is dat ook wel te begrijpen, want in geen van de brieven vinden we de essentie van Paulus' prediking zo ordelijk bijeen als in deze brief. Toch moeten we niet vergeten dat Paulus in zijn brieven pastor en zendeling is en ingaat op concrete vragen vanuit een geheel verschillende situatie.

De gehele Paulus
Wie de brieven alleen leest vanuit Romeinen 1-3 loopt gevaar aan andere aspecten van Paulus voorbij te zien. Ik denk aan de worsteling van de apostel rondom de toekomst van Israël in Romeinen 9-11. In de gereformeerde traditie kregen die hoofdstukken wel veel aandacht, maar de blik was daarbij toch gericht op de verkiezing van de enkele mens tot zaligheid en het geheimenis van de dubbele predestinatie. Calvijn en onze Dordtse vaderen spreken daarover op een indrukwekkende wijze. Maar dat Paulus het in deze hoofdstukken primair over de plaats van Israël in Gods heilsplan heeft, bleef buiten beschouwing. Terwijl juist dat facet ons belijden aangaande de verkiezende God aan diepte en breedte doet winnen en kan helpen om ons uit het slop te voeren waarin ons spreken over verkiezing en verwerping zo vaak terecht komt. Al zouden we maar beginnen met ons te realiseren dat Paulus' spreken over de verkiezing in de toonsoort van de lofprijzing staat!
Ik denk ook aan de apostolische prediking over de Geestesgaven, aan zijn kijk op de kerk als lichaam van Christus, aan zijn ethisch onderricht rondom doop en avondmaal en aan zijn prediking over Christus als Heere over de machten. Het zijn gedeelten die tot voor kort in de traditionele reformatorische prediking nauwelijks aandacht kregen.
Gelukkig zien we op dat punt de laatste jaren, mede onder invloed van de evangelicalen uit het Angelsaksische taalgebied, een kentering optreden. Steeds meer ontdekken we dat de apostel ook over de praktijk van het gemeenteleven, haar opbouw en toerusting, van Godswege veel te zeggen heeft, dat we niet dan tot onze schade kunnen verwaarlozen.

Echte brieven
Nu komt een dergelijke kentering nooit uit de lucht vallen. Daar spelen tal van factoren rol in mee. Ik wijs weer even op Israël. De gebeurtenissen rondom dit volk in onze eeuw, met name in de jaren '33-'45, hebben ons gedwongen om ons de vraag te stellen: Hoe zit het nu met de toekomst van dit volk in het licht van de Schrift. En velen zijn daardoor Romeinen 9-11 met nieuwe ogen gaan lezen.
Maar een belangrijke factor is ook de ontwikkeling in het onderzoek binnen de nieuwtestamentische wetenschap. We zijn onder ons terecht beducht voor de filosofische uitgangspunten van het historischkritisch bijbelonderzoek, dat vaak gebruikt is. als breekijzer ten aanzien van het Schriftgeloof van de gemeente.
Maar niet te ontkennen is, dat we dankzij dit onderzoek meer oog gekregen hebben voor het karakter van de brieven als herderlijke opbouwdocumenten geschreven in een concrete situatie, voor de mens Paulus in de politieke en godsdienstige context van zijn tijd, voor het eigen karakter van Lucas' beschrijving van de arbeid van Paulus. Juist dit accent op het contextuele levert boeiende gezichtspunten op, al is het, zoals we nog zullen zien, niet om het even hoe we daarmee omgaan.

Paulus, de jood
Een tweede punt dat in de huidige tijd in het Paulusonderzoek een grote rol speelt is de nadruk op het jood-zijn van de apostel. Met name het onderzoek in het lutherse Duitsland werd tot in onze eeuw beheerst door de tegenstelling tussen wet en evangelie. Paulus' spreken over rechtvaardiging werd doorgaans uitgelegd als een afrekening met zijn joodse verleden en niet zelden als een afrekening met Israël, met het jodendom van zijn dagen dat tamelijk ongenuanceerd gezien werd als een wettische religie waartegenover dan de Griekse wereldburger Paulus als lichtend voorbeeld getekend werd. Dat verschillende geleerden van naam, die het bovenstaande verdedigden, in de jaren '33-'45 niet vrij waren van antisemitische smetten, hebben we pas achteraf ontdekt.
Maar thans waait de wind uit een andere hoek. We hebben meer en meer oog gekregen voor de joodse achtergrond van de apostel, een achtergrond die hij ook na de ontmoeting met de verheerlijkte Christus nooit verloochend heeft. Ten onzent legde mijn leermeester, prof. dr. W. C. van Unnik, in de jaren '50 al nadruk op de betekenis van Paulus' scholing door Gamaliel en de joodse achtergronden van zijn brieven.
Anderen wezen op de verwantschap met die stromingen in het jodendom uit de eerste eeuw, die we betitelen als 'apocalyptisch', dat wil zeggen stromingen die in de overtuiging leefden dat deze bestaande wereld ten einde liep en die vurig uitzagen naar het definitieve ingrijpen van God tot verlossing van mens en wereld.
Maar vooral moet hier de naam genoemd worden van Ed. P. Sanders, die in 1977 een studie publiceerde over Paulus en het Palestijns jodendom, dat voor velen een ommekeer betekende in hun kijk op Paulus. Sanders is van oordeel, dat de traditionele lutherse kijk op het jodendom als een wettische godsdienst, waarin elke jood krampachtig zijn zaligheid tracht te verdienen door goede werken, alsof het jodendom ten tijde van Paulus een voorloper van het middeleeuwse rooms-katholicisme was, historische onjuist is. het jodendom van Paulus' dagen legde nadruk op de verbondsrelatie als een door God in Zijn genade gelegde relatie. De jood houdt de wet uit dankbaarheid als een gepast antwoord op de genade.
Sanders spreekt over 'verbondsnomisme'. Paulus had daar als zodanig geen kritiek op, zij het ook dat de ontmoeting met Christus hem tot de conclusie bracht, dat het jodendom niet toereikend was. De kern van zijn prediking is, volgens Sanders, niet de rechtvaardiging, maar het 'in Christus' zijn.
Nu gaat het me in dit verband niet om een bespreking van Sanders' visie, die niet onweersproken gebleven is. Ik wijs erop, dat zijn benadering veel invloed heeft en door velen, zij het niet kritiekloos, gevolgd is. Zo concludeert de beroemde Britse geleerde James Dunn in een recente, lijvige studie over Paulus, dat het geloof van Paulus tot op grote hoogte het geloof van zijn voorvaderen gebleven is en dat het nieuwe geloof in Jezus Christus geen afscheid van zijn vroegere geloof betekende, maar de vervulling ervan. Als apostel der heidenen, aldus Dunn, bleef Paulus Israëliet. Het zal duidelijk zijn, dat deze visie leidt tot op zijn minst andere accenten in de wijze waarop we b.v. de Romeinen- en de Galatenbrief lezen. De prediking van de rechtvaardiging komt dan als het ware te liggen in de bedding van de verhouding tussen Israël en de volken ten aanzien van het heil.
A. Noordegraaf

Dit artikel werd u aangeboden door: de Gereformeerde Bond

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 14 januari 1999

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's

Paulus, de mens en de apostel (1)

Bekijk de hele uitgave van donderdag 14 januari 1999

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's