Paulus, de mens en de apostel (2)

In het eerste artikel over Paulus memoreerde ik enkele trends in het Paulusonderzoek, bedoeld als aanloop voor de bespreking van een tweetal boeken over Paulus, die in 1998 verschenen zijn en geschreven zijn voor een breed publiek, nl. een boek van de Kamper hoogleraar Den Heyer, bij velen bekend door zijn geruchtmakende studie over de verzoening, en een publicatie van de evangelicale nieuwtestamenticus Tom Wright, deken van Lichfield in de Anglicaanse Kerk.
Beide boeken verraden de omslag die er door Sanders e.a. gekomen is ten aanzien van de bestudering van Paulus. Toch zijn ze geheel verschillend. Den Heyer gaat vooral historisch te werk en is met name in de ontwikkeling van de mens Paulus geïnteresseerd. Wright plaatst de apostel eveneens in een historisch kader maar wil niettemin een beschrijving geven van de theologie van de apostel.

Biografische opzet
In dit artikel vraag ik uw aandacht voor het boek van Den Heyer, getiteld Paulus, Man van twee werelden.¹⁾ Zoals ik al schreef kiest Den Heyer voor een historische en biografische insteek. Hij is geboeid door de mens Paulus achter diens brieven, een gecompliceerde en controversiële persoonlijkheid, een veelzijdig denker, in wiens eigen leven twee 'zielen' huisden. Na enkele biografische hoofdstukken waarin de schrijver ingaat op de afkomst van de apostel, zijn vorming als Farizeeër bij Gamaliël, de ontmoeting met Christus op de weg naar Damascus en de eerste jaren na deze roeping en de uitzending vanuit Antiochië, volgt hij de levensloop van de apostel aan de hand van de brieven, die hij in de volgorde van de tijd waarin ze geschreven zijn, analyseert.
Zo'n historische benadering is op zich van betekenis. Toen ik destijds het doctoraaltentamen Nieuwe Testament bij professor Van Unnik aflegde, was kort daarvoor het boek van Ridderbos verschenen. Van Unnik had er veel waardering voor, maar miste toch de aandacht voor de mens Paulus in zijn tijd. En ik denk, dat hij daar geen ongelijk in had. Willen we Paulus' getuigenis begrijpen, dan dienen we ook te letten op de levensloop, de context van zijn werk, de situatie van de gemeenten aan wie hij zijn brieven schreef.

Kritisch
Nu beschikken we om de apostel te leren kennen óver twee verschillende bronnen, nl. het boek Handelingen en de dertien brieven die op naam van Paulus staan. Den Heyer benadert zijn bronnen als een modern historicus met de middelen van de historische kritiek. Zijn conclusie is dat hij zich beperkt tot een zevental brieven, nl. 1 Thessalonicenzen, 1 en 2 Korinthiërs, Filipenzen, Filémon, Galaten en Romeinen. Die zijn z.i. vrijwel zeker van Paulus, terwijl de andere zes volgens hem een ander als auteur hebben. En wat Handelingen betreft, met velen beschouwt Den Heyer de tekening van Lucas in een aantal opzichten als historisch onjuist. Handelingen zou de spanningen tussen Paulus en de gemeenten te veel toedekken. Het zal duidelijk zijn, dat dit Schriftkritische uitgangspunt voor de kijk op Paulus consequenties heeft. Persoonlijk meen ik, dat al legt Lucas eigen accenten, zijn getuigenis het beeld van de brieven niet weerspreekt, maar dat beide bronnen elkaar aanvullen.

Twee werelden
Wie is Paulus? Den Heyer tekent hem als een man van twee werelden: van huis uit een mens die afkomstig is uit Tarsus, vertrouwd was met de Grieks-hellenistische cultuur, maar daarnaast een man die zijn leven lang nadruk legde op zijn jood-zijn. Tarsus en Jeruzalem zijn in die zin de brandpunten van zijn leven. Van Unnik heeft destijds met m.i. goede argumenten aangetoond dat we de invloed van Tarsus niet moeten overaccentueren, omdat uit Handelingen 22 valt af te leiden dat Paulus al heel jong opgevoed is in het joodse milieu in Jeruzalem. Anderzijds kan niet ontkend worden dat de apostel de Grieks-Romeinse wereld van zijn tijd kende.
Wat het jood-zijn van Paulus betreft wijst Den Heyer op de invloed van het Farizeïsme. Paulus typeert zich in zijn brieven enkele malen als 'ijveraar', een woord dat in zijn dagen voor velen een politieke kleur had en typerend was voor de beweging van de Zeloten die in hun ijver voor God streefden naar bevrijding van het juk van de Romeinen. Toch heeft Paulus niet tot deze beweging behoord, maar moeten we hem eerder zoeken in de kring van de radicale Farizeeërs. Hoewel hij leerling van Gamaliël was, nam hij afstand van het gematigde standpunt van zijn leermeester, aldus Den Heyer. Hij tekent Paulus als een apocalypticus, een man die in de traditie stond van die stromingen die uitzagen naar Gods toekomstig ingrijpen in de wereldgeschiedenis. Het woord 'apocalyptisch' hangt samen met een woord dat 'openbaren' betekent. In dit verband wijst Den Heyer op Galaten 1 : 16 waar de apostel schrijft, dat God besloten had 'Zijn Zoon in mij te openbaren'. De apostel beroept zich dus op de openbaring die hij op de weg naar Damascus ontvangen had. Op dat moment werd duidelijk, dat God hem had uitverkoren om het Evangelie te verkondigen. Dat apocalyptische visioen vormde, aldus Den Heyer, de basis voor zijn apostelschap.
We moeten uiteraard oppassen voor een al te eenzijdige belichting. We treffen in Paulus' brieven ook sporen aan van een rabbijnse omgang met de Schrift, alsmede een retorische redeneerwijze die bekend was in de hellenistische wereld.
Maar dat neemt niet weg dat Den Heyer een belangrijke denklijn schetst om Paulus te plaatsen. Terecht is door dr. Lietaert Peerbolte de vraag gesteld of Den Heyer voldoende in rekening brengt dat voor Paulus Gods definitieve ingrijpen begonnen was in Christus. De jood Paulus was niettemin toch ook de heraut van een boodschap die voor jood en heiden ongehoord nieuw was!

Contextueel
De door de schrijver gevolgde werkwijze, nl. een beschrijving van het werk van Paulus aan de hand van een zevental brieven brengt met zich mee dat Den Heyer grote nadruk legt op het feit dat we de apostel moeten zien als een mens die geen tijdloze, voor alle tijden vaststaande waarheden verkondigde, maar als pastor inging op vragen van zijn lezers. Het gaat om echte brieven en dat betekent om een contextueel getuigenis.
Dat is, zoals we in een vorig artikel zagen, in een dogmatische benadering van Paulus, wel eens vergeten. Het accent op het situatieve en contextuele lijkt me ook voor de prediking van belang. De apostel schreef aan levende mensen in een bepaalde tijd en in een door het heidendom getekende wereld. Dat geeft mogelijkheden tot identificatie. En het kan ons helpen om bij de vertolking dit levensechte van Paulus' brieven te verdisconteren. Theologische begrippen als genade, gerechtigheid, wet, verzoening, verkiezing, krijgen kleur. Den Heyer schetst een levendig beeld van de plaatsen en de mensen met wie Paulus in contact kwam.

De kwestie van het canonieke gezag
Toch roept zijn benadering ook vragen op. Want de schrijver legt niet alleen de nadruk op het situatiegebonden element van de brieven, maar beschouwt in vele gevallen Paulus ook als tijdgebonden. Dat roept de vraag op naar het gezag van het paulinisch getuigenis. En daarachter ligt de vraag of je Paulus, ja de Schrift recht doet, als je zo kritisch te werk gaat als Den Heyer doet.
De apostel schreef toch ook als door God geroepen en gevolmachtigd getuige, op wiens getuigenis de gemeente van alle tijden en plaatsen gebouwd is. De auteur zal dan tegenwerpen, dat dat een geloofsvisie is, waarmee hij als historicus niets beginnen kan. Maar doe je Paulus niet tekort als je die dimensie laat liggen? Gaat het er niet veel meer om, dat we in dit contextuele getuigenis Gods betrouwbare Woord ontvangen als norm en bron voor prediking en geloof?
Ik kan deze vragen ook anders formuleren. De brieven van de apostel behoren tot het canonieke getuigenis van de Schrift. Den Heyer ontkent dit niet. Hij zegt ergens: plaats- en tijdgebonden brieven ontvingen eeuwigheidswaarde. Maar ik kan me niet aan de indruk onttrekken, dat het canonieke gezagselement nauwelijks functioneert in dit boek. Voor Den Heyer is Paulus een boeiende en controversiële figuur, op wie hij overigens rustig kritiek levert, zij het ook vaak met de vergoelijkende opmerking: 'het zij de apostel vergeven dat hij…'. Eerlijk gezegd: zulke zinnen storen mij. Niet omdat ik de vragen rondom de vertolking ontken en geen oog heb voor de tijdsbepalende factoren, maar omdat ik zulke zinnen ronduit pedant vind.
De nadruk op het contextuele en tijdgebondene betekent ook dat de schrijver op geen enkele wijze wil weten van een systematisch-theologische benadering. Toegegeven: de apostel schreef geen dogmatiek, maar brieven. Maar dat neemt niet weg dat er in dit getuigenis toch een samenhang zit en dat het Evangelie dat de apostel verkondigt toch een centrum heeft dat in elke brief in de situatie van de lezers naar voren komt. Het situatieve sluit de eenheid in het getuigenis van de apostel niet uit. De wijze waarop Den Heyer de theologisch-dogmatische benadering ter sprake brengt is m.i. van vooringenomenheid niet vrij te pleiten.

Roeping en omkeer
Bezwaren heb ik ook tegen de manier waarop de schrijver spreekt over de ontmoeting met Christus waarvan Handelingen 9 spreekt. Doorgaans spreken we over de bekering van Paulus. Den Heyer verzet zich tegen dit spraakgebruik. De apostel beschouwde zich, zo schrijft hij op blz. 80, niet als zondaar. Hij was een ijveraar voor de Thora en geen mens die weigerde de geboden van God te gehoorzamen.
Ik geef toe, dat Handelingen 9 ook een roepingsverhaal is. Maar sluit dat de zaak van de omkeer uit? Omkeer betekent toch ook dat de vervolger van de gemeente verkondiger wordt? Voor mijn gevoel bagatelliseert Den Heyer dit aspect. Heeft de apostel zijn activiteit als vervolger niet zelf beleefd en beleden als zonde voor God? En wanneer we Handelingen 9 naast Filippenzen 3 leggen dan is er wel degelijk aanleiding om over de bekering van Paulus te spreken.
Dat betekent inderdaad geen ontkenning van de verbondenheid met Israël, zijn volk. Maar dat feit neemt niet weg dat de belijdenis van de gekruisigde Jezus als de Christus en de Kurios toch botste op zijn joods-farizees verleden. Den Heyer doet m.i. daaraan geen recht. Paulus blijft bij hem een wetsgetrouwe Farizeeër die de Messias belijdt. Je behoeft nog niet in een Lutherse tegenstelling tussen wet en Evangelie te vervallen, om toch te zien, dat er inzake Paulus' visie op het heil in Christus in relatie tot joden en heidenen sprake is geweest van een fel conflict met zijn volksgenoten inzake de wet als heilsweg. Het wekt dan ook geen verbazing, dat de bespreking van Paulus' prediking over de openbaring van Gods gerechtigheid en de rechtvaardiging van de goddeloze nogal mager is.

Resumerend: Een boeiend, maar tegelijk aanvechtbaar boek, dat als het gaat om de tijdsbepalende aspecten in Paulus' brieven veel biedt, maar bijbels-theologisch teleurstelt, niet in het minst door het Schriftkritisch uitgangspunt. Er is sinds Ridderbos en Baarlink in Kampen veel veranderd. En helaas moet je zeggen: alle verandering is geen verbetering.

A. Noordegraaf

¹⁾ 324 blz., ƒ 39, 50, Uitgeverij Meinema, Zoetermeer, 1998.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen