Nationalisme en religie

Deze uitspraak is van Eric Hobsbawm, voormalig hoogleraar Economische en Sociale Geschiedenis te Londen. Hij deed deze uitspraak in NRG/Handelsblad tegen de achtergrond van de Kosovocrisis, waarachter diep nationalistische gevoelens steken. Intussen maakt deze historicus kennelijk onderscheid tussen het ene (wettige) nationalisme en het andere (onwettige).

Definitie
Ook Van Dale maakt onderscheid als het om de definitie van nationalisme gaat. Nationalisme is: 'Voorliefde voor het nationale, het eigen volk, het eigen land e. d., in het bijzonder het streven om al wat nationaal beschouwd wordt te bevorderen en te accentueren, gepaard met een zekere afkeer van het vreemde'. In een tweede betekenis is het echter: 'streven naar nationale zelfstandigheid, in extreme vorm de verabsolutering van de eigen natie, het eigen volk'.
Nationalisme is dus kennelijk een complex verschijnsel, waarin gradaties voorkomen. Wie kent niet de voorliefde voor eigen volk en natie? 'De liefde tot zijn land is ieder aangeboren'. Gedichten en liederen leggen daarvan getuigenis af. Ieder volk heeft z'n volkslied. Daarin komt in ieder geval het nationale gevoelen, zeg ook 'vaderlandsliefde' tot uitdrukking. 'Wilhelmus van Nassouwe ben ik van duitsen (dietsen) bloed'. Toch klinkt dit anders dan 'Deutschland, Deutschland über alles'. Maar het klinkt ook anders dan het nationale poëem van onze dichter Tollens 'Wien Neêrlands bloed door d'aadren vloeit, van vreemde smetten vrij'.

We zien in het Joegoslaviëconflict tot welke verschrikkelijke toestanden nationalisme, in de zin van verabsolutering van eigen volk, kan leiden. Het is niet voor het eerst, dat volkeren op de Balkan elkaar naar het leven staan. In ieder geval zien we vandaag, dat aan nationalistische gevoelens politieke claims op land worden ontleend en hoe men er niet voor terugdeinst daarvoor het leven van een heel volk op het spel te zetten. De genocide, die de Servische dictator beoogt voor het Albanese volk en die hij bezig is uit te voeren, is de gruwelijke consequentie van de 'verabsolutering van eigen natie of volk'.
Het is evenwel nog maar een halve eeuw geleden, dat een dergelijk nationalistisch demonisch systeem, namelijk dat van Hitlerduitsland, de dood van zes miljoen joden betekende. Hitler, die zich door 'De Voorzienigheid' verkoren waande om de Duitse alleenheerschappij in Europa te vestigen, duldde geen volk dat echt op verkiezing kon bogen.

Historisch
Het luistert hier intussen nauw. Elk volk heeft zijn geschiedenis. Vanwege die geschiedenis is er sprake van historisch besef, dat ook leiden mag tot nationaal besef, het gevoel tot een natie te behoren, zeg dus vaderlandsliefde. Dat is nog iets anders dan een nationalistisch gevoelen, waardoor een volk zich superieur acht boven andere volkeren, in het extreme geval: boven de (alle) andere volkeren in de wereld.
Nationaal besef kan intussen ook gestempeld zijn door godsdienstige gevoelens. Dan zijn we echter ook vlak bij de 'emotionele of sentimentele' redenen van nationalisme waarover bovengenoemde historicus spreekt. Want godsdienst is nooit vrij van diepe gevoelens.

Het is bekend, dat op de achtergrond van het Servische nationalisme ook godsdienstige gevoelens een grote rol spelen, die diep verankerd zijn in de geschiedenis. In de dertiende eeuw vestigde de veldheer Stefan Nemanja een Servisch Koninkrijk en één van zijn zonen stichtte de Servisch Orthodoxe Kerk. Halverwege de veertiende eeuw werd Kosovo het politieke en religieuze centrum van de staat en werden tal van Servisch Orthodoxe kerken en kloosters gesticht. Tijdens de Turkse overheersing bleven de Serven hun kerk trouw maar Albanezen bekeerden zich tot de islam. En zo speelt op de achtergrond van de nationalistische gedachte bij de Serven een godsdienstig gevoel, dat gepaard gaat met de overtuiging, dat de Serven recht hebben op Kosovo vanwege de historische kerken en kloosters.
Zonder te willen zeggen, dat het in Joegoslavië om een puur godsdienstig conflict gaat, spelen historisch bepaalde godsdienstige ressentimenten toch een grote rol.
In ieder geval voedt de Servisch OrthodoxeKerk het nationalisme. Historisch besef, religieus besef en nationaal besef kunnen dooreen lopen en uiteindelijk leiden tot een nationalistische uitbarsting zoals we nu in het drama op de Balkan zien.

Eigen situatie
Kunnen zulke uitbarstingen van geweld ook elders toeslaan? Laat ik het toespitsen op eigen natie. De geschiedenis van ons land is wat de wording van onze natie betreft gestempeld door de worsteling om de kerk. Daarom liggen (althans bij velen) vanwege de historie nationaal besef en religieuze beseffen dooreen verweven. Dat heeft in onze geschiedenis nooit tot nationalisme geleid zoals in de Balkanlanden. Ik schrijf echter ook hier neer wat ik recent in een radiodiscussie zei. Wanneer in Europa de grenzen zouden wegvallen en de volkeren zich zouden vermengen, moeten we ons toch ook niet voorstellen dat bijvoorbeeld Italiaanse Rooms Katholieken bezit zouden nemen van de historische Domkerk te Dordt, plek van de nationale synode; om nog maar te zwijgen van een eventuele omvorming van die Domkerk tot moskee. Zouden dan ook niet gevoelens en sentimenten loskomen, die zouden kunnen ontaarden in nationalistische symptomen?

Hier gaat het om een theoretische zaak. Anderzijds is in onze eigen geschiedenis Nederland soms ook geduid als ?Israël van het Westen?. Dat betekent zo ongeveer, dat Nederland een uitverkoren natie is geweest, uitgetild boven alle volkeren van Europa. Ik weet niet of de uitleg in deze van dr. R. Bisschop juist is, wanneer deze zegt (RD 23.2.94) dat hier een geestelijk Israël, dus de kerk, mee wordt bedoeld. Er was immers een nauwe band tussen kerk en staat?! Welnu, men behoeft Gods Hand in de geschiedenis en onze specifieke nationale geschiedenis nog niet te ontkennen om toch elke claim op uitverkorenheid af te wijzen. Ik wil echter hiermee maar zeggen, dat, wanneer historisch besef mede bepaald wordt door religieus besef, moet worden gewaakt tegen grensoverschrijding, die tot nationalisme leidt. Dat kan beginnen met een ongevaarlijke vorm maar in toegespitste situaties kan het ook extreme en daarom gevaarlijke vormen aannemen. Wanneer we zien hoe gevaarlijk en bedreigend situaties als in Kosovo zijn vanwege hun ideologische achtergrond, is het goed ook onszelf af te vragen of zulke uitingen van nationalisme bij ons niet voor zouden kunnen komen.

Theocratie
Mij dunkt dat er maar één principieel verweer is tegen godsdienstig-ideologisch bepaald nationalisme. Dat is de theocratische gedachte. Er is er maar Eén, die zeggenschap over deze wereld heeft. God heeft het bewind over deze wereld in handen gegeven van Zijn Zoon. Dat betekent dat geen enkel volk suprematie boven een ander volk kan hebben. In de Schrift worden volkeren en derhalve nationaliteiten niet ontkend. Integendeel ze worden veelvuldig genoemd en gewaardeerd. De theocratische gedachte – ik bedoel niet een daarop gebaseerd politiek systeem – snijdt elke gedachte van verabsolutering van de eigen natie bij de wortel af. Het feit dat Christus regeert verdraagt zich niet met verabsolutering van een volk of een natie. Daarom verwierp de Duitse Bekennende Kirche in de Tweede Wereldoorlog in de Barmer Thesen terecht elke ideologie, die zich in de plaats stelde van de heerschappij van Jezus Christus. En daarmee werd de ideologie van het nationaal socialisme in het hart geraakt.

Liefde
Ook liefde voor eigen land en volk is een begrensde en bijbels genormeerde liefde. In die zin ben ik het van harte eens met de volgende uitspraak van dr. R. Bisschop in het genoemde RD-artikel: 'Als je vaderlandsliefde, vrijheidszin en gerechtigheid theocratisch interpreteert, voorkomt dit dat je je eigen vaderland verabsoluteert.' Dat voorkomt dus nationalisme. Hij schreef daarbij: 'Als de mensen op de Balkan zich burger zouden voelen van het koninkrijk van God, zou er geen reden zijn voor moord en doodslag'.
Zo heeft de kerk in theocratische zin ook de roeping om de natie te waarschuwen voor absolutistische wegen. God zegent een land nooit met uitsluiting van andere landen. Geldt dat trouwens ook niet voor een kerk. Ook een 'vaderlandse' kerk Wordt niet met uitsluiting van andere kerken bewaard, geleid en gezegend.

Het gaat in dit alles echter op het scherp van de snede. Voordat men het weet is men over de schreef, vanwege onzuivere religieuze gevoelens. De geschiedenis heeft er voorbeelden te over van. Vandaag zien we waar zulk een grensoverschrijding toe leiden kan.

v. d. G.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen