Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Russische orthodoxie schiep de 'Byzantijnse mythe' (1)

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Russische orthodoxie schiep de 'Byzantijnse mythe' (1)

8 minuten leestijd Arcering uitzetten

Tsaar en Jeltsin als nieuwe koning David… Ziet ú de hervormde synodevoorzitter ds. B. J. van Vreeswijk ambtshalve bij premier Kok aan het ziekbed zitten? Of Adriaan kardinaal Simonis in functie met een bloemetje op bezoek bij 'Paars II'? Dat is wél wat gebeurt in de (soms al te innige) verhouding tussen kerk en staat in Rusland. Men zag de patriarch op bezoek bij de zieke president Jeltsin en voorheen waren dat soort beelden al niet anders. De Russische-orthodoxe kerkvorsten – patriarchen en metropolieten en in hun kielzog de lagere geestelijken tot en met de dorpspope – hadden eeuwenlang een al of niet vrijwillige band met de wereldlijke heersers, eigenlijk al van Wladimir de Heilige (welja!) tot Nicolaas II die onder het schrikbewind der bolsjewieken zijn leven verloor.
Maar daarna was het niet afgelopen; integendeel. Ruwweg geschetst waren ook onder de rode tsaren – Lenin en vooral Stalin – de kerkleiders horig aan de staat. Hóe vrijwillig de patriarchen aan de communistische leiband liepen of hoezeer ze een 'innerlijke emigratie' praktiseerden, is een punt van discussie. Uiteraard benadrukten de kerkleiders hun af- en aanhankelijkheid, in de tijd tussen de grote oktoberrevolutie van 1917 en de val van het Sovjet-imperium ruim zeventig jaar later, als de enige mogelijkheid om juist ten voordele van de kerk te blijven werken. Het is min of meer het argument van de burgemeester in oorlogstijd: als hij vertrok en niét met de bezetter samenwerkte, zou het er voor zijn onderzaten alleen maar beroerder op worden. De grens tussen collaboratie en ondergronds verzet is soms geen zwartwitte lijn, maar een grijs schemergebied.

Martelaren?
We herinneren ons de positie van Russische patriarchen onder Sovjetbewind in – toch wel 'besmette' – organisaties als de Praagse Christelijke Vredesconferentie of de Conferentie van Europese Kerken (KEK) en vooral hun houding binnen de Wereldraad van Kerken. Waren die bejaarde langslepende gewaden nu gewoon Sovjetspionnen en – pionnen in kerkelijk gewaad, dus wolven in schaapskleren? Of waren ze waarachtig uit op het zieleheil van hun kudden en pasten ze zich daarom naïef aan? Dus meer schapen in schaapskleren? Pimen en al die anderen als martelaren in stilte voor een goede christelijke zaak, voorzichtig om de vreze der communisten? Tja, wij hebben (hoe lang nog?) gemakkelijk praten. Het 'martelaarschap van de leugen' hoeven wij tegenover onze overheid (nog) niet in pratijk te brengen, hoe godloos we ons kabinet en sommige van hun regeringsdaden ook mogen vinden. Ons past dus geen krasse veroordeling van al die 'foute' orthodoxe geestelijken in Sovjet-Rusland.
Er is echter één maar bij: die tamelijk slaafse houding van de patriarch en zijn staf is jegens de (onder Gorbatsjov en nu onder Jeltsin, zich min of meer democratisch achtende) overheid van Rusland niet wezenlijk veranderd. Die overheid liet de Christus Verlosser kathedraal in Moskou in glorie herrijzen nadat Stalin en de zijnen deze en tal van andere kerken hadden gesloopt of ingericht als zwembad of bibliotheek of (in toenmalig Leningrad) als museum van/voor het atheïsme… En de kerkvorsten zijn nog altijd goede maatjes met 'tsaar Boris' en de zijnen, ook zonder dat hij hen anders met de knoet en Siberische ballingschap zou treffen.

Apostelgelijk
Kortom, de overheersende Russisch-orthodoxe Kerk, die andere geloofsgemeenschappen naast zich nauwelijks duldt, is de eeuwen door Byzantijns geweest, met een grote invloed van de vorsten op de kerkvorsten en soms ook omgekeerd. Deze kerk heeft haar millennium al achter de rug. Als we uitgaan van de kerkstichting door vorst Wladimir in het rijk van Kiev Rus anno 988, dan was er in 1988 een grootse viering van duizend jaar christendom in Rusland. Dat werd in het herfsttij van de Sovjet-Unie luisterrijk gevierd onder leiding van patriarch Pimen van Moskou en geheel Rusland.
In een verklaring van de 'hoogheilige patriarch' heette het toen onder meer: 'Onze heilige kerk blijft de leer van het Evangelie trouw (…), versterkt de broederlijke eenheid met alle orthodoxe landskerken en zet zich in voor de ontwikkeling van oecumenische contacten. In nood en oorlog heeft onze kerk (…) al het mogelijke gedaan om de vurig begeerde tijd van vrede en wederzijds begrip naderbij te brengen. De kerk is vervuld van zichzelf-wegschenkende liefde voor haar aardse vaderland en verkondigt vrede aan allen die nabij en ver zijn. De heilige apostelgelijke grootvorst Wladimir heeft tien eeuwen geleden de omvorming van het leven van de Russische staat op christelijke grondslag aangevat. (…) Wij gaan deze weg van vernieuwing ook nu in de heilbrengende schoot van onze Russisch-orthodoxe Kerk'. Alzo sprak de Moskouse kerkaartsvader Pimen.
Nu, aan zo'n boodschap kon de kerk zich bij het Kremlin geen buil vallen. De liefde tot het aardse vaderland de eeuwen door wordt hier trouw beleden en zo was het ook. Wié er op de troon zat in Kiev, Moskou of Sint Petersburg: met nuances kon hij of zij meestal verzekerd zijn van de steun der (met name hoge) geestelijkheid.
De positie van de staatskerk daar was en is een totaal andere dan die van bijvoorbeeld onze Hervormde Kerk ten tijde van koning Willem I. Van een extreem 'byzantinisme' hadden 'wij' geen last, ook al hadden de Afgescheidenen en andersgelovigen het onder de eerste Oranje-koningen niet altijd even gemakkelijk. Maar koning Willem was dan ook niet te vergelijken met keizer Constantijn de Grote. En zijn Reglementen en de Algemene Synode leken waarlijk niet op het aan banden gelegde kerkbestuur van de Russische kerk, ook al waren er in duizend jaren oosters christendom óók patriarchen, metropoheten of leden van de Heilige Synode, die minder aan deze tsaristische leidsels wensten te lopen.

Oosterse mythe
Hoe het nu precies zat met die Russische kerk en staat, kunnen we onder meer weten uit het nieuwe boek van prof. dr. Wil van den Bereken, 'De mythe van het Oosten'. De slavist doceert in Utrecht Russische geschiedenis en is verbonden aan het Interuniversitair Instituut voor Missiologie en Oecumenica. Maar daarnaast is hij ook bijzonder hoogleraar aan de Katholieke Universiteit in Nijmegen. De protestant Van den Bereken is daar in zekere zin opvolger van de befaamde pater Zacharias Anthonisse. Prof. Zacharias, auteur van het nog altijd uitstekende standaardwerk 'De Russen en hun kerk', wordt in 'De mythe…' vreemd genoeg zelfs niet genoemd, terwijl hij toch een der stamvaders is van de studie der oosterse orthodoxie in ons land, zoals die elders werd aangevangen door de benedictijn pater Odo Casel, die bij Van den Bereken ook ongenoemd blijft.
Dat neemt niet weg dat 'De mythe van het Oosten' ondanks nog andere feilen een goede wegwijzer is naar het – soms zeer grillige – kerkenpad van de 'rechtgelovige' Russische orthodoxie. Daarmee willen wij ons in een paar artikelen bezighouden, daarbij ook steunend op andere bronnen en documenten, zoals het bekende tijdschrift 'Glaube in der 2en Welt'. Met die 'tweede wereld' wordt niet alléén Rusland bedoeld, maar goeddeels gaat dat Zwitserse, zeer waardevolle, blad wel over de voormalige Sovjet-Unie.
Een andere voorname bron van kennis der oosterse kerken zijn de publicaties van het Britse Keston College en haar – nu overleden – grondlegger, de Anglicaanse geestelijke Michael Bourdeaux, terwijl in ons land het Nijmeegse instituut van Van der Bereken en periodieken als 'Oosterse christenen dichtbij' en vroeger vooral ook 'Pokrof' (bescherming, beschermster) een goede voorlichtende functie hadden en hebben.
Wat is dan wel die mythe van het oosten, van een kerkentype dat ook in ons land aanwezig is en dat met Pasen onlangs weer zijn hoogfeest beleefde in het haast extatische 'Christus is opgestaan. Waarlijk verrezen!'? Laat ik eerst het genoemde boek, met als ondertitel 'Oost en West in de religieuze ideeëngeschiedenis van Rusland' en op de omslag een oude foto van de recent door Jeltsin herbouwde kathedraal van Christus Verlosser, op de voet volgen.

Westerse mythe
De titel van zijn boek 'leende' Van den Bereken van de nu overleden amerikanoloog en liedboekdichter J. W. Schulte Nordholt, die als Leids historicus over Noord-Amerika schreef als 'De mythe van het Westen'. In zekere zin blijken er opvallende overeenkomsten te zijn in de mythevorming rond beide 'grootmachten' en dat is minder vreemd dan het wellicht lijkt, ondanks het citaat van Michail Pogodin uit 1845. Die merkte toen – in de eeuw van het hoog oplopende Russisch nationalisme en pan-slavisme – op: 'Nee! Het Westen kan niet in het oosten zijn, de zon kan niet ondergaan daar waar zij opkomt'. Met de opmerking van 'Loesje': 'Wat betekenen oost en west als de wereld rond is?' vormt Pogodins opmerking het motto van deze studie.
Ik voeg daaraan toe dat ideeën als 'Gods eigen land' (Amerika) of 'Israël van het Westen' (Nederland) of 'God verlaat geen Duitser' (Duitsland) op zich niet minder nationalistisch getoonzet zijn als de uitingen van Russische vorsten en prelaten over Gods bijzondere bemoeienis met hun land en volk. 'God, Nederland en Oranje' is, evenals de vermeende speciale band tussen kerk en staat in Rusland onder Gods hoge goedkeuring, ook meer een geloof dan een historisch feit. Neêrlands historie heeft haar eigen mythen. Rusland idem.
In het tweede artikel zullen we zien op welke oude bronnen deze mythe van het oosten zich baseert.

H. H. J. van As, Apeldoorn

Dit artikel werd u aangeboden door: de Gereformeerde Bond

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 3 juni 1999

De Waarheidsvriend | 20 Pagina's

Russische orthodoxie schiep de 'Byzantijnse mythe' (1)

Bekijk de hele uitgave van donderdag 3 juni 1999

De Waarheidsvriend | 20 Pagina's