Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Russische orthodoxie schiep de ’Byzantijnse mythe’ (2)

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Russische orthodoxie schiep de ’Byzantijnse mythe’ (2)

6 minuten leestijd Arcering uitzetten

Schone liturgie 'bekeerde' heidense vorst
De these van Van den Berckens boek is deze: het westen ziet een christelijk eenrichtingsverkeer van Jeruzalem via Rome naar het Heilige Roomse Rijk en vandaar in rooms-katholieke of protestantse vorm via Spanje naar de Nieuwe Wereld. De 'oostkerk' volgt de lijn van Jeruzalem naar Constantinopel (Byzantium) naar Kiev en Moskou. Het hoogtepunt bereikt deze mythe in de 19e eeuw onder het pan-slavisme. Dit al-Russische 'geloof wordt sterk gepropageerd door Nikolaj Danilevskij, die wetenschappelijk wil bewijzen dat de romaans-germaanse of katholiek-protestantse beschaving werd afgelost door de (in zijn ogen natuurlijk hogere) slavisch-orthodoxe beschaving.
Dat pan-slavisme speelt zelfs nu nog een politieke rol: dat Jeltsin en zijn premier, de arabist Primakov, op de Balkan hun 'stamverwante' Serven steunen – óók orthodox, óók een Slavische taal sprekend en in cyrcillisch schrift schrijvend – tegen de islamitische Kosovaren en Albanezen, heeft veel te maken met de mythologie van het Slavische broedervolk als één grote natie met één orthodoxie (hoe verdeeld die in werkelijkheid ook is!).
'De mythe van het oosten' gaat als volgt te werk. De Russische kijk op hun eigen bekering vinden we in het oeroude 'Verhaal van de voorbije jaren', een kroniek, en in een traktaat uit de elfde eeuw, 'Over de wet en de genade' van Ilarion van Kiev. Daarna legt de auteur dit nationale bekeringsverhaal van Rusland naast soortgelijke westerse verhalen in middeleeuwse kronieken. Als de Tataren in Moskou de macht hebben, ontstaat daar (in de 14e en 15e eeuw) een Russische religieus-ideologische mythe.
De ontwikkelingen onder Iwan de Verschrikkelijke (die ik liever en juister Iwan de Ontzagwekkende noem, v. As), een eeuwgenoot van prins Willem van Oranje, en het grote kerkelijk schisma in de 17e eeuw vormen het volgende hoofdstuk. Hoe die inmiddels eeuwenoude religieus-politieke mythe in de 18e eeuw door Peter de Grote en (de Duitse!) Catharina de Grote in wereldlijk-politieke zin wordt omgevormd, hoe de vele en diverse slavofiele stromingen in de 19e eeuw de mythe invulden en verder droegen en hoe de Russische identiteit een strijdpunt was tussen die slavofielen en op het westen georiënteerde denkers, vernemen we uit de laatste hoofdstukken van dit boek.

Nestorkroniek
Het oudste document over het Russische christendom is de kroniek 'Het verhaal van de voorbije jaren', wellicht van de hand van ene Nestor, die ook wat heiligenlevens schreef. Hij laat de Slaven afstammen van een der 72 naties die na de Toren van Babel over de aarde verspreid werden. De heidense vorst Wladimir zou zich omstreeks 6496 na de schepping der wereld (volgens Byzantijnse tijdrekening) bekeerd hebben tot het christendom, dat is in 988 na Chr. Polen en Hongaren hadden al eerder het 'Latijnse geloof (de r.-k. Kerk) aangenomen, de Bulgaren het Byzantijnse christendom, andere Bulgaren aan de Wolga werden massaal moslim en de door Kiev onderworpen Turkse Chazaren hadden – als enig niet-joods volk in de geschiedenis – de joodse religie als staatsgodsdienst aanvaard.
Wladimir voelde aan, dat zijn oude veel-godendom niet meer voldeed en hij koos voor 'Byzantium'. Zijn grootmoeder Olga was al in 955 christin geworden, maar haar zoon Svjatoslav voelde daar niets voor. Die zwoer nog bij de stamgod Perun. Maar zijn zoon Wladimir liet zich voorhchten door mannen van de drie grote religies islam, jodendom en (zowel Grieks als Latijns) christendom. De schoonheid van de orthodoxe eredienst in de Hagia Sophia (nu de moskee Aya Sofia) in Constantinopel deed zijn gezanten kiezen voor het Byzantijnse model. De politiek speelde daarbij zeker zo'n grote rol als het heilbegerig geloof van de Kievse grootvorst en de estiietische smaak van zijn voor een vergelijkend warenonderzoek erop uit gestuurde afgezanten…
Ook het huwelijk van de zuster van de keizer van Constantinopel met Wladimir was een voorname factor in deze politiek van bekering der Russen: eerst de vorst, dan volgt het volk vanzelf en anders wordt het er wel toe gedwongen.

Gewijde kerktaal
Uitvoerig belicht en vertaalt Van den Bereken deze oude bron voor de historie van het Russisch christendom. Bijzonder in de Nestorkroniek is, dat heel de vroegchristelijke twisten over de christologie en de drie-eenheid hier aan bod komen alsof ze in Nestors tijd plaatshebben. De kroniek pakt ook fel uit tegen de Latijnse kerk (is: Rome) met haar foute riten en misstanden en haar loochenen van de ikonenverering. Ook in andere kronieken zal die relatie tussen Orthodoxie en de Kerk van Rome – ook vóór het grote schisma in de elfde eeuw – regelmatig opduiken. En Nestors verwijten van roomse polygamie en simonie (ambtenhandel) waren wél in zijn tijd (11e eeuw) terecht, maar nog niet in de tijd van de Kievse bekering anno 988.
Heel de Oosterse kerkgeschiedenis door is een grote rol weggelegd voor het kerk-slavisch, dat ook heden nog altijd dé taal van de eredienst is, ook als de dorpspriester nauwelijks begrijpt wat hij prevelt. Het is een soort gewijde tale Kanaäns, geschreven in het cyrillisch schrift dat de Russen (en Bulgaren en Serven) danken aan de Griekse zendelingen Cyrillus en Methodius. Vasthouden aan deze oude liturgische taal is een bewijs van rechtzinnigheid. Cyrillus en Methodius waren de laatste gemeenschappelijke heiligen van de orthodoxe én de r.-k. Kerk; ze werkten als missionarissen vanaf 865. In 1985 riep de huidige paus hen uit tot patroons van Europa en bruggenbouwers tussen oost en west.

Ideoloog Ilarion…
Het rijk van Kiev Rus had in het jaar van het grote schisma (1054) als kerkelijk hoofd metropoliet Ilarion van Kiev en ook hij is een bron voor de ontstaansgeschiedenis van het Russisch christendom. Zijn 'Rede over de Wet en de Genade' is een theologisch document, uitgesproken in de kerk van de Moeder Gods in Kiev, waarin vorst Wladimir begraven lag. Ondanks de titel is het geen dogmatisch stuk, maar een religieus-historische beschouwing, waarin voor het laatst de plaats van het Russisch christendom in het geheel van de wereldkerk wordt uiteengezet.
Ná Ilarion neemt het Russisch nationalisme ook in de kerk de overhand, sindsdien gaat de Russische kerk haar eigen weg, tot in onze eeuw toe. Een paar eeuwen later komt Rusland met de vermaarde Alexander Nevskij ook kerkelijk-ideologisch tegenover de rest van Europa te staan. De breuk wordt dan compleet als westerse troepen de heilige stad der orthodoxie, Constantinopel, plunderen en als tegenover de Byzantijnse keizer in Byzantium het Latijnse keizerrijk wordt gesticht. Ook van deze rede van Ilarion geeft dr. Van den Bercken een gedeeltelijke vertaling en toelichting.
Ilarion noemt Wladimir bij diens doopnaam Wassili (basileus, koning), maar laat de vorst nog niet heersen over de kerk (caesaropapisme). Ook wordt hij hier nog niet op één lijn gesteld met de 'apostelgelijke' keizer Constantijn de Grote, al heet hij wel aan de keizer gelijk in bekeringsijver, verstand en liefde tot Christus. Gods uitverkiezing van Rusland via Wladimir en zijn zoon (Jaroslav de Wijze) is wel een reden tot nationale vreugde, maar christelijk universalisme overheerst nog. Later treedt blikvernauwing in.
In de Sovjet-Unie werd Ilarion geëerd, maar alleen als stichter van de Russische literatuur; bij de millenniumviering van de kerk in 1988 werd hij echter door de communisten geprezen als de ideoloog van de kerkelijke en politieke onafhankelijkheid van Rusland. Hoe het na Ilarion ging met kerk en staat zien wij in een volgend artikel.

H. H. J. van As, Apeldoorn

Dit artikel werd u aangeboden door: de Gereformeerde Bond

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 10 juni 1999

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's

Russische orthodoxie schiep de ’Byzantijnse mythe’ (2)

Bekijk de hele uitgave van donderdag 10 juni 1999

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's