Uit de pers

Wat is waarheid?

In de mei-aflevering van Bijbel & Wetenschap (25e jaargang nummer 219) blikt mr. H. P. Medema terug op de Boekenweek van 2000. Hij legt het boekenweekgeschenk geschreven door Harry Mulisch getiteld 'Het theater, de brief en de waarheid' en het CLK-actieboekje 'De glazen schelp' geschreven door Jaap Zijlstra, naast elkaar. In beide verhalen constateert Medema een worsteling met de waarheid en de werkelijkheid. Hij ziet hierin een strijd die in deze tijd een hoogtepunt lijkt te vinden, zeker als je dat gevecht beziet vanuit dé Waarheid. Hoe ziet volgens Mulisch en Zijlstra de wereld eruit? 'Wij moeten dat allemaal weten, want voor onze ogen is de waarheid verdwenen, zij is tegelijk overal en nergens', aldus Medema.

'Een boek gaat over de waarheid en over de werkelijkheid. Soms een verzonnen werkelijkheid (fiction), maar die is dan toch nog altijd een afbeelding van de dingen die echt bestaan. Wij konden als studenten zo'n dertig jaar geleden fel debatteren met de maoïsten die ook aan een tafeltje op de universiteit hun lectuur verkochten. Wij hielden de Bijbel omhoog, zij het Rode Boekje van voorzitter Mao. "Dit is waar!" riepen zij.. "Nee, dit is de waarheid!" riepen wij. Het ging natuurlijk niet zo primitief, maar daar kwam het toch op neer.
Een toespraak is een andere vorm van communicatie. Wij luisteren, en vragen ons af: klopt het wat de spreker zegt, is het waar? Bepaalde voorbeelden die hij gebruikt, willen we wel voor lief nemen zonder ze te checken, maar de inhoud van wat hij zegt behoort toch conform de werkelijkheid te zijn.
In het theater wordt op nóg een andere manier iets overgedragen. Per definitie geloven we niet wat de toneelspelers zeggen; ze zijn immers ingehuurd om onwaarheden te spreken, en als één van hen "Brand, brand!" roept, blijven we allemaal op onze stoelen zitten (met desastreuze gevolgen als er echt brand blijkt te zijn). Maar toch gaat ook toneel, voelen wij, over de waarheid. Dat die verklede dame niet Lady MacBeth is, weet het hele publiek, maar je kunt een speld horen vallen in de schouwburg, omdat iedereen de messcherpe waarheid kent dat bebloede handen niet zomaar af te wassen zijn.
Een brief bericht ons over feiten en werkelijkheden die in het algemeen niet binnen ons blikveld liggen, maar we willen er graag van uitgaan dat de inhoud klopt. Oom Jan is weer uit het ziekenhuis, kijk eens aan. En bij Bart en Josien is een baby geboren, een dochter ditmaal; we sturen een kaartje.
Maar in het boekje van Mulisch dat de reeks Boekenweekgeschenken van de eenentwintigste eeuw opent, is niets meer waar. En alles is waar.'

Vervolgens geeft Medema een korte samenvatting van de inhoud van Mulisch' boekje. De teneur van het boek is zoiets als: alles kan waar zijn, niets kan waar zijn.

'Hoe komt het dat mensen in onze tijd zich niet meer druk kunnen maken om waarheidsvragen? Jij hebt jouw waarheid, ik heb de mijne. Geloof je in God? O. Dat mag. Ik geloof niet in Hem, geloof je in de Bijbel? Aha. Daar is niks tegen. Wát? ? Geloof je dat Christus de enige Waarheid is? Waar haal je de arrogantie vandaan? Fundamentalist!! Kun je mensen die een ander geloof hebben niet wat meer respecteren?
Mulisch drukt deze "religie", dit "geloof" van onze eeuw uit in het hele plot van zijn boekje. Er is geen boek dat de waarheid bevat, geen theater waarin de werkelijkheid wordt gerepresenteerd, geen brief waarvan de auteur en de inhoud met zekerheid vaststaan. Zeker is alleen de dood, en zelfs die zien we in een spiegelbeeld. Een letterlijk citaat, veelzeggend:

"Dit kan toch niet waar zijn", fluisterde ik ontzet.
Hij knikte op een vreemde manier en zei:
"Alles kan waar zijn" (74). 

Als alles waar kan zijn, kan niets waar zijn. Of: het kan wel waar zijn, maar niemand mag dat in zijn eentje vaststellen, of het zelfs maar in de mond nemen. Derrida spreekt over "het einde van het monologisme"; zijn dialoog zet direct met zijn conclusie in:
"Meer dan één, neem me niet kwalijk, men altijd met meer dan één zijn om te spreken, er zijn daar meerdere stemmen voor nodig."
"Ja, dat ben ik met u eens, en wel bij uitstek, of op voorbeeldige wijze, als het gaat over God."

Wat is dan nog waarheid? Pilatus scoort twintig eeuwen later alsnog een punt. Ik zou willen dat wij allemaal begrijpen hoe ernstig dat is. Want ook als wijzelf, als christenen, blijven vasthouden aan een absolute waarheid, wordt het op die manier een schier onmogelijke opgave om die boodschap nog te communiceren aan de mensen om ons heen. De taal die wordt geformuleerd in stellingen van waar-of-onwaar verstaan ze niet meer.'

Over de kloof gesproken, hier stuiten we op een geweldig probleem als het gaat om de communicatie van het Evangelie. Medema heeft het hier in eerste instantie over de velen die buiten de kerken leven. Maar dit levensbesef beheerst velen ook binnen de kerken. Je ademt het als het ware in met alles wat je ziet en hoort. Eén waarheid, een absolute waarheid? En dan vervat in de Bijbel van de christenen? Wie eerlijk is, moet toegeven ook zelf die relativerende gedachten te kennen zoals onlangs bijvoorbeeld toen het weer ging over de waarde en de betekenis van de gereformeerde belijdenis. Onder ons is altijd gezegd dat in die belijdenis 'in principe' voor alle tijden de waarheid van het Woord Gods het meest betrouwbaar staat geformuleerd. Probeer de inhoud ervan maar werkelijk en vooral eerlijk toe te lichten aan de huidige generatie kerkgangers, jongeren en ouderen. Dan zult u merken hoeveel er ongemerkt in belijden en beleven al verschoven is. Ten slotte nog een kort citaat van Medema:

'Als iets rood is, is het niet blauw. Eventueel paars, dat kan nog, maar niet alles tegelijk. Als iemand levend is, is hij niet dood, en als hij dood is, leeft hij niet meer en kan geen grafrede houden. De wiskundeleraar legt het zijn leerlingen zo uit: als A niet B is, kan niet op hetzelfde moment A toch (stiekem) B zijn. Dit is fundamenteel, begin maar niet aan wiskunde als je dit niet kunt behappen. Hoe weten we wat de werkelijkheid is? Heel eenvoudig: omdat we op de harde randen ervan stuiten, hetgeen al in de jongste jeugd begint. Onze kinderen hebben alle vier op zeer jonge leeftijd geprobeerd of het mogelijk was met een stepje, een fietsje of een speelgoedpaardje de trap af te rijden. Het bleek te kunnen. Maar het deed gevoelig pijn, dat wel. Onderaan was een vloer, en ook nog een muur. Je vraagt je af hoe de Teletubbies zulke lessen leren. Niet, vermoed ik. In een zachte teddyberenwereld kun je je nergens een buil aan vallen. Als alles waar is, is ook niets waar, en kun je nooit meer een waarheid of een leugen uitspreken. "Het probleem van de moderne mens (zei Chesterton) is niet dat hij niets meer gelooft, maar dat hij alles gelooft." Alleen: alles is niet waar, en de miljoenen en miljarden verwonde, gefrustreerde en gedesillusioneerde mensen met wie wij op deze planeet leven, zijn allemaal op de gruwelijke harde randen van de werkelijkheid gestuit. En toch ik proberen die miljoenen en miljarden elkaar en zichzelf altijd weer het verhaal te vertellen dat er geen God is en geen Meester, geen absolute werkelijkheid, geen harde waarheid. Geen "tegenover", niets waarmee je onontkoombaar kunt worden geconfronteerd. Alles is een kwestie van geloof.'

Medema vervolgt zijn bijdrage dan met enkele opmerkingen over het boekje van ds. Jaap Zijlstra. We laten die hier buiten beschouwing. Niet omdat het niet van belang is wat in Zijlstra's novelle subtiel en gevoelig of aan de orde wordt gesteld: homofilie en schizofrenie. Maar omdat het voor dit keer weer voldoende is.

J. Maasland

Info: Bijbel & Wetenschap, Postbus 957, 3800 AZ Amersfoort, tel. 033-4604007.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen