Een hoogleraar in de knop

Ds, Izaak Kievit (1887-1954) is in hervormd-gereformeerde kring en daarbuiten nog niet vergeten. Niemand kan ontkennen dat hij in de decennia voor de Tweede Wereldoorlog een belangrijke figuur was in deze kring. Ds. Kievit diende de gemeenten Garderen (1915), Benschop (1917), Lunteren (1920) en Baarn (1923-1952). Van 1931 tot 1950 was hij redacteur van het Gereformeerd Weekblad. In de jaren dertig werd een felle polemiek gevoerd tussen het Gereformeerd Weekblad en De Waarheidsvriend. Stonden in de Convent-beweging de collegae Kievit en Woelderink zij aan zij, in deze polemiek stonden zij scherp tegenover elkaar. Vorig jaar verscheen er in 'De Hoeksteen, tijdschrift voor vaderlandse kerkgeschiedenis' een uitvoerig artikel over ds. Kievit, door ds. Maasland in De Waarheidsvriend royaal geciteerd. Prof. dr. W. Balke (geb. 1933) meent dat de bijdrage in De Hoeksteen de beeldvorming ten aanzien van ds. Kievit beslist geen recht doet. Een gesprek in twee afleveringen met de man die ds. Kievit niet alleen van de kansel en het catechisatielokaal, maar ook persoonlijk in de pastorie, in de studeerkamer en in de serre kende.

Hoe heeft hij ds. I: Kievit van nabij meegemaakt en hoe is er na zijn overlijden in en buiten de Hervormde Kerk tegen deze markante predikant aangekeken? Daarover zou het gesprek met prof. dr. W. Balke gaan. Maar als we uren tegenover elkaar zitten, komt er veel meer aan de orde en blijkt Balke een boeiend verteller: over het Réveil, Hoedemaker en Kohlbrugge, de Baarnse standen en klassen, over het pastorieleven van ds. Kievit, de verhouding tussen vader en zoon Leendert, de 'Baarnse' contio's, over rechtvaardiging en wedergeboorte, over Spurgeon en Woelderink, over 'Tweeërlei Kinderen des Verbonds' en de brochure over de predikantstraktementen, over Hugo Visscher, kerkrecht, bevinding en shibboleths in heden en verleden. 'Het eigene van ds. Kievit was de analyse van de Heilige Schrift, het grondig (ver)kennen van de grondtekst. Daarbij kende hij de Reformatie als weinigen.'

In 1992 publiceerde dr. Balke, hoogleraar geschiedenis van de Reformatie aan de universiteit van Amsterdam en oud-predikant van Langerak, Bodegraven, Den Ham, 's-Graveland en Werkhoven, de bundel 'Heel het Woord en heel de Kerk', waarin het artikel 'De beide predikanten Kievit: een persoonlijke herinnering' opgenomen is. Hierin schrijft hij: 'Men moet zowel de oude als de jonge ds. Kievit viva vox (= met levende stem) gehoord hebben, om hen wat naderbij te komen.' Dit laatste is voor dr. Balke het geval geweest.
'Ik kom uit een familie die oorspronkelijk Amsterdams was. Mijn grootvader kwam al voor de Eerste Wereldoorlog zomers naar Baarn, waar hij zich vervolgens vestigde. Hij was in Amsterdam gewend met dr. Ph. J. Hoedemaker, ds. Chr. Hunneringh, ds. J.P. Eringa en andere predikanten om te gaan. Zijn traditie was oerhervormd, hij had de Doleantie in Amsterdam meegemaakt. Hij spande op een dag zijn rijtuig in en ging naar dr. H. H. Meulenbelt, een vooraanstaand predikant, die behoorde tot de zogenaamde jongere Ethischen, en hij vroeg hem: "Ik tref hier een groepering aan die toch een wat andere prediking begeert. Mogen wij op maandagavond in het gebouw van de kerk een dominee laten komen." Dit gebeurde en zo werd de kiem gelegd voor de tweede predikantsplaats, waarin later ds. Kievit beroepen werd. Dr. Meulenbelt was tot dan toe de enige predikant. Bij hem was mijn andere grootvader ouderling. Bij zijn vertrek zei dr. Meulenbelt tegen de kerkenraad: "Baarn is rijp voor een tweede predikantsplaats en jullie moeten die groepering een eigen predikant geven." Ook dat gebeurde.
In deze groepering leefde geen conventikelvroomheid. Men dacht zuiver kerkelijk en begeerde een kerkelijk leven rondom Woord en sacrament. Slechts een enkele maal week men uit naar Hoevelaken, waar het Heilig Avondmaal gevierd werd bij ds. B. van der Wal (de vader van de onder ons nog bekende auteur van "Amen en beamen", ds. C. van der Wal, red.), met wie men al eerder contact had. Er was een opgewekt geestelijk leven, mede gevoed vanuit Zeist en door de Amsterdammers die uit de Réveil-vroomheid stamden. Ds. B. van der Wal redigeerde een aantal jaren het tijdschrift "Uit de fontein des Levens", waarin veel uit de schriftelijke nalatenschap van mevr. De Roode-Böckeler uit Amsterdam (die in Baarn tot aan haar dood in 1916 verzorgd werd), aan de orde kwam. Het ging daarbij niet om geestelijke ervaringen. Die hadden niet de boventoon. De opwekking had iets van Pinksteren. "Zij hadden grote blijdschap en zij loofden God." Zo was het toen ds. Kievit naar Baarn kwam.'

Gebouw Calvijn
'Mijn grootvader leefde nog, toen ds. Kievit in 1923 vanuit Lunteren beroepen werd. Hij is het jaar daarop overleden. Ik ben een jongere telg uit de familie, tien jaar later geboren. Voor mij was de verbondenheid tusen ds. Kievit en Baarn een vaststaand feit. Wij hebben de familie van nabij gekend. Baarn vertoonde in de jaren twintig een stuk middenstand, twee arbeiders wijken, de Hei en het Rode Dorp. Daarnaast waren er de upper-ten in de grote villa's, o.a. de Piersons, die 'Het Baarnsch Lyceum" opgericht hadden en dat heel bewust in een voorname, bijbelshumanistische geest.
Ds. Kievit trok geheel in het spoor van zijn leermeester Hugo Visscher een scherpe lijn ten opzichte van de ethische richting. Zo lagen de verhoudingen al direct scherp. Het beroep was wel uitgebracht door de overwegend ethische kerkenraad, maar slechts twee ouderlingen steunden ds. Kievit, onder wie mijn andere grootvader (die in 1926 overleed). Er was één kerk en dat betekende voor ds. Kievit slechts één dienst per zondag. Het gebouw waarover de gemeente beschikte, werd niet voor een tweede dienst. afgestaan, Dat tekent de sfeer van die tijd! Zo werd het gebouw "Calvijn" gesticht om de tweede dienst op zondag mogelijk te maken. Maar dat ging buiten de kerkenraad om. Totdat na 1945 de derde predikantsplaats gesticht werd, was er eens in de veertien dagen om en om een morgendienst of een avonddienst in de kerk op de Brink. De andere dienst werd dan in "Calvijn" gehouden. Daar werden nimmer de sacramenten bediend, fungeerde een bestuur en waren geen ambtsdragers.'

Na drie gemeenten in acht jaar was ds. Kievit voorgoed met Baarn verbonden ?
'Hij had er een heel aparte, in zekere zin een vrijgevochten positie. Er was één kerkenraad in Baarn. Mijn vader werd na de Tweede Wereldoorlog tot ouderling gekozen, maar verder zijn er uit de Calvijngroep al die jaren geen ouderlingen gekozen. Kievit had dus te maken met een ethische en later een midden-orthodoxe kerkenraad. Ik kan mij als kind herinneren dat hij wel eens in de kerk aan de Brink preekte en dat er niemand was die hem naar de kansel bracht - collecteren deden de collectanten; hij sloot zelf de deur van de consistorie. Zo waren de verhoudingen. Het was zeldzaam dat de kerkvoogden in de kerk kwamen; de mannen uit Hoog- Baarn.'

Pastoraal hart
Hoe deed hij dan aan pastoraat, gemeenteopbouw, zonder ouderlingen?
'Het hele kerkelijk leven was voor de oorlog, toen er nog geen wijken bestonden, heel anders. Vroeger deden bijvoorbeeld de Veenendaalse dominees (ds. Jongebreur en ds. de Geus) het pastorale werk om de beurt: begrafenissen, trouwerijen. In Baarn deed ds. Kievit het pastoraat onder een eigen onomschreven groep; zijn positie was vrij en ook eenzaam. Hij was geen mens voor vergaderingen. Het pastoraat geschiedde in de eerste plaats vanaf de kansel. Maar als er iets was wat bijzondere zorg behoefde, dan was hij er. Hij liep de deuren niet plat en liep zeker geen verjaardagen na.
Ik kan mij maar één keer herinneren dat hij met zijn vrouw op verjaardagsbezoek kwam, dat was een paar dagen nadat mijn vader jarig was. Hij was een pastor en had een pastoraal hart. Toen ik als jongen van tien of elf jaar een hersenschudding had opgelopen en in een donkere kamer moest liggen, kwam hij en leerde mij Psalm 3 berijmd opzeggen. Zoiets vergeet je niet meer. Er was een heel wezenlijk pastoraat, ook in de alledaagse contacten, als hij ineens van de fiets afstapte om iemand aan te spreken.
Ik heb hem alleen in de naoorlogse jaren bewust meegemaakt. Ik denk dat ds. Kievit voor de Tweede Wereldoorlog zich wat strakker en strijdbaarder opgesteld heeft. Na de oorlog werd hij vrijer en soepeler, en vaak ook zeer plastisch. Hij preekte altijd vanaf een schets, maar op de kansel kon hij heel die schets laten liggen en die helemaal op z'n kop zetten. Het was een echte "homilie", hij was voortdurend in gesprek met de mensen, het was een bedienen van het Woord in de situatie waarin hij sprak. Daarbij had hij een analytische inslag, hij onderzocht de tekst altijd zeer nauwkeurig. Hij beheerste de grondtalen, was natuurlijk altijd met zijn markante persoonlijkheid aanwezig, niet alleen in de kerk, maar ook in de huiskamer. Op het kerkplein na de dienst was hij nog volop in gesprek met de mensen, sprak jong en oud aan, bemoedigend, soms iemand een waarschuwing gevend.'

Kinderlijk blij
'Ds. Kievit is tot zijn emeritaat (na 29 jaar) in Baarn gebleven. Hij is heel vaak beroepen, wat altijd spanning in de gemeente teweegbracht. Als hij voor een beroep bedankt had, ging dat als een lopend vuurtje door het dorp. Hij was erg verknocht aan Baarn, aan zijn volk. Echter, de belangrijkste dragers van de opwekkingsbeweging die hij aantrof bij zijn komst heeft hij zelf overleefd. Hij zorgde bij hen zeker voor verdieping, en hij vond bij hen zijn klankbord.'

Wat betekende hij voor u persoonlijk?
'Toen mijn broer Cor (de in 1926 geboren, in 1956 naar Indonesië uitgezonden GZB-zendingspredikant ds. C. Balke, die in december 1957 aldaar overleed, red.) begon met studeren, ging ik naar het gymnasium. Toen hij naar Oegstgeest ging, kwam ik in Utrecht aan. Ik heb als student veel gesprekken met ds. Kievit gehad. Na mijn eindexamen, toen ds. Kievit met emeritaat ging en de pastorie moest verlaten, heb ik hem geholpen (hij was toen al wegens zijn reumatiek zeer gebrekkig) zijn bibliotheek op te ruimen. Duizenden boeken gingen door onze handen en over de meesten wist hij wel wat te vertellen. Hij bleef belang stellen in de ontwikkelingen van de theologie en de universiteit en in de opvattingen van de hoogleraren. Als ik een poos niet geweest was, liet hij zijn dochter mij opbellen met de vraag om langs te komen. Mijn broer heeft uiteraard nog veel vaker met ds. Kievit gesproken. Hij zei ook wel eens bij bepaalde vraagstukken: "Dat moet je maar met Leen (ds. L. Kievit, 1919-1990) bepraten, die staat dichter bij jullie." Dan wilde hij ergens geen oordeel over hebben, maar vertrouwde dat geheel aan zijn zoon toe. Hij had, zoals ik mij hem herinner, nooit dat starre, dat scholastische, dat dogmatische. Hij was een man met een grote souplesse, ook met een groot gevoel voor humor. Vaak kon hij op een heel kinderlijke wijze blij zijn. Van nature was hij mild en gevoelig, maar door zijn scherpe intellect kon hij heel raak uit de hoek komen.'

Vooroorlogse preken
'Ik weet niet of er door de oorlog sprake was van een verandering. Je ziet soms mensen bij het ouder worden verstrakken. Andere markante strakke figuren worden dan losser en plooibaarder. Van mijn ouders weet ik dat ds. Kievit toen anders preekte. Maar het is bepaald niet zo dat hij vanuit zijn principiële lijn anders preekte, wel in zijn manier van doen. Wanneer men de vooroorlogse preken legt naast de laatste preek - een hemelvaartspreek- die hij vanaf zijn ziekbed uitgaf en die mijn broer persklaar maakte, dan ziet men duidelijk dit verschil. Geen verschil in reformatorisch principe, maar wel in levendigheid, existentialiteit; nu geen leerstelligheid, maar een uiterst dynamische uiteenzetting van de grote betekenis van het heilsfeit en doordrongen van de vreugde om het heil en de oproep om God te loven.
Hij was een levend mens. Het was niet zo dat altijd één schema gevolgd moest worden. Hij zei de dingen die zijns inziens op dat moment gezegd moesten worden. Zo kon hij bijzonder scherp zijn tegen valse vroomheid, daar ook de draak mee steken. Hij was zeker geen man die de dingen aan shibboleths zou ophangen.
Kievit had natuurlijk zijn eigen stijl, is in die stijl meegegaan met zijn tijd, ook met de ontwikkelingen in zijn gezin. Het zijn volstrekt secundaire dingen, maar bijvoorbeeld voor de oorlog mochten de dames het haar niet afknippen, na de oorlog had hij daar geen enkel probleem mee.
Wat betreft zijn houding in de oorlogstijd veroordeelde hij de NSB. Hij was volstrekt niet pro-Duits, zoals andere predikanten. Hij zag de bezetting wel als een gericht maar de Duitsers zeker niet als een wettige overheid. Verschillende mensen die trouw bij hem kerkten, waren zeer actief in de ondergrondse. Een deel van zijn pastorie was gerequireerd en in huis op de trap ontmoette hij Duitse officieren, aan wie die hij verklaarde dat zij de oorlog zouden de verliezen. Hij was niet bang om zijn mening te zeggen, ook niet op de kansel. Zijn jongste zoon was onderduiker. In de hongerwinter liet hij kinderen die ondervoed dreigden te raken bij hem thuis aan tafel mee-eten. Hij werd zelf verzorgd door boeren uit de omgeving, maar deelde dat ook uit. Bij ons thuis kwam hij eens voor allemaal een ei brengen. Het was een tijd die om bijzonder pastoraat vroeg en daarin was hij paraat; in die jaren werd hij nog niet geplaagd door reumatiek.'

Noordmans
'Gezien wat hij aan wetenschappelijke kennis in huis had, had hij hoogleraar kunnen zijn. Hij was niet alleen goed theologisch maar evenzeer wijsgerig geschoold en hij is zijn leven lang blijven studeren. Hij kende ook de wiskunde, was op de hoogte van de vorderingen van de biologie en de medische wetenschap, en las ook alles over de atoomenergie.'

Vergelijkt u hem met Noordmans, wiens Verzameld Werk u uitgaf en die in Laren dorpspredikant bleef?
'Ik denk dat je hen wel als karakters en persoonlijkheden vergelijken kunt. Noordmans was ook iemand van een gestalte en postuur zoals je die nu niet meer tegenkomt. Ds. Kievit verdiepte zich grondig in theologische en wijsgerige vraagstukken en deelde van zijn verworven kennis graag wat uit op catechisaties en contiolezingen. Maar hij was niet iemand die zoals dr. Noordmans daar een geheel eigen en originele vorm aan wist te geven, waardoor Noordmans is uitgegroeid tot de grootste theoloog die Nederland in deze eeuw heeft voortgebracht.
Ik weet niet of ds. Kievit werken van Noordmans kende. Het belangrijkste werk van Noordmans, "Gestalte en Geest", dat mij als student buitengemeen boeide (en dat is blijven doen), verscheen toen ds. Kievit al overleden was. Verder moeten we bedenken, dat zoiets als een kerkelijk gesprek voor de oorlog niet bestond. Men verkeerde ieder in heel andere kringen en kwam elkaar niet tegen.
Toen L. Kievit en P. C. Kuiper (de latere hoogleraar psychiatrie aan de Universiteit van Amsterdam) samen in de vierde klas van het gymnasium zaten, las vader Kievit met hen het moeilijke werk van de filosoof I. Kant, "Kritik der reinen Vernunft". Kuiper trouwde met een dochter van prof. Miskotte uit Leiden. Ik herinner mij een gesprek, waarin P. C. Kuiper tegen zijn vriend L. Kievit zei: "Wat is het jammer, dat jouw vader en mijn schoonvader elkaar nooit hebben ontmoet en gesproken. Die hadden elkaar kunnen verstaan!", hetgeen L. Kievit volmondig beaamde. Wellicht was ds. Kievit een van de weinigen uit de Gereformeerde Bond die ook met Noordmans had kunnen communiceren. Het hing er eigenlijk alleen maar vanaf of het tussen hen als personen geklikt had. Was dat het geval geweest, dan was er ook gesprek en begrip geweest, zonder verdoezeling van verschillen, maar ook zonder eenkennigheid.

Kennis van de grondtekst
Toen ik in Utrecht zou gaan studeren, raadde ds. Kievit mij aan om alvast met prof. Hulst, die ook in Baarn woonde, kennis te gaan maken. Er was bij alle verschil respect voor de geleerdheid van Hulst en ik moest mij daar vertrouwd mee maken. Zo was ds. Kievit van de ontwikkelingen van de theologie rondom op de hoogte. Het hart van de zaak was voor hem de Schrift en de Reformatie. Hij kende de Reformatie als weinigen, hield zich bijzonder graag bezig met de bestudering van Calvijn. Tot op zijn oude dag heeft hij Calvijn in het Latijn gelezen en ook de Franse teksten. Ik kan mij dat goed voorstellen, want het taalgebruik van Calvijn geeft een esthetisch genoegen, zowel in het Latijn als in het Frans. Luther was een warmbloedig mens, afkomstig uit een Thüringse boerenfamilie. Calvijn heeft het gesoigneerde van de Franse geest, het heldere en het scherp belijnde van denken, wat ds. Kievit zal hebben aangesproken. Het is (tussen haakjes!) wat de Calvijn-receptie betreft opvallend, dat momenteel vooral de Japanners, die ook zo gestructureerd denken, zoveel aan Calvijn-studie doen. Zijn bijbelcommentaren zijn in het Japans vertaald en worden daar door gewone gemeenteleden gelezen. Het werkt nog.
Het eigene van ds. Kievit was dus de analyse van de Heilige Schrift, het grondig onderzoek van de Hebreeuwse en Griekse tekst. De verschijning van het Theologisch Woordenboek op het Nieuwe Testament van Kittel was voor hem een instrument waar hij dringend om verlegen was en een goudmijn. Een predikant die de grondtekst niet eens gezien heeft, voor hij de kansel opgaat, dat kon voor hem volstrekt niet. "Hoe kan iemand de gemeente te eten geven, wanneer hij zelf niet eet? ", zei hij dan. Daarbij wilde hij de eigen tijd grondig kennen en doorgronden én het hart van de Reformatie vasthouden. Hij voelde zich overigens meer tot iemand als Spurgeon aangetrokken dan tot de Nadere Reformatoren, al kende hij ze best. Hij werd niet blijvend door hen geboeid.'
Volgende week deel 2: Kievit en Woelderink waren beiden verbondstheologen.

Apeldoorn                 P. J. Vergunst

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen