Naar het land van Luther en Bach

5. Wittenberg (1)
Daar zijn we dan, in Wittenberg, wel genoemd 'de beroemdste stad van de Reformatie', de stad van Maarten Luther, maar ook, wat veel minder bekend is, de stad van Philippus Melanchthon, en, maar dat is nog minder bekend, de stad van Lucas Cranach.
Wittenberg, gelegen aan de rivier de Elbe, telt zo'n 55.000 inwoners, maar in de tijd van Luther woonden er maar twee- a drieduizend mensen. Dat de stad tot grote bloei kwam is vooral te danken aan Frederik de Wijze, die in 1486 keurvorst werd en die besloot in Wittenberg te gaan wonen en er een slot liet bouwen.
Een heel belangrijke stap was de stichting in 1502 van een universiteit, die later uitgroeide tot een van de grootste universiteiten van Duitsland met meer dan drieduizend studenten. De universiteit kreeg de naam Leucorea, een Griekse naam, die 'Witte bergen' betekent. Iedereen kon zo weten dat de universiteit in Wittenberg stond.
Luther kwam hier in 1508/09 voor enkele maanden vanuit Erfurt om les te geven en werd enkele jaren later, zomer 1511, definitief aan de universiteit verbonden. Hij had toen zijn doctoraal examen nog niet gedaan, deed dat in oktober 1512, welk examen bekostigd werd door Frederik de Wijze, wat voor Luther inhield dat hij aan de universiteit verbonden zou blijven. Gedurende alle 35 jaren woonde hij in het Augustijner klooster, dat later zijn eigen huis zou worden.

Marktplein
We gaan allereerst naar het centrum van Wittenberg, naar het marktplein. Daar staan ze beiden, Luther en Melanchthon, eerbiedig onder een baldakijn, Luther sinds 1821, Melanchthon sinds 1860. Het meest in het oog springend van het schilderachtige marktplein is het prachtige witte renaissance-raadhuis uit de 16e eeuw, in de tijd van Luther gebouwd, met een heel opvallende portiek. Als we van de overkant naar het raadhuis kijken hebben we een overzicht van bijna heel 'reformatorisch' Wittenberg: rechts, achter de huizen Luthers preekkerk, de Marien-Stadtkirche met de beide barokbekroonde torens, nog verder naar rechts de Collegienstrasze waar aan het eind (vanaf de markt niet te zien) het augustijner klooster staat. Links, aan het eind van de Schloszstrasze, de Slotkerk met de opvallende sierlijk bekroonde toren.

Augustijnerklooster
We begeven ons eerst naar de Lutherhalle, zoals het augustijner klooster wordt genoemd, algemeen beschouwd als het grootste reformatiemuseum van de wereld. Hier komt een flink stuk geschiedenis van de Reformatie tot leven.
We gaan door het poortgebouw naar binnen. In een van de balken lezen we een Woord van Luther: 'Niemand late het geloof daaraan varen dat God aan hem iets groots wil doen'.
We komen in de tuin. Daar staat het grote witte huis met de toren. De bouw begon in 1504. In 1522 werd door de invloed van de Reformatie het klooster opgeheven. Luther kreeg het van de keurvorst Frederik de Wijze in 1525 als huwelijksgeschenk, toen hij trouwde met Katharina van Bora, een werkelijk (keur)vorstelijk geschenk.
Wat is in dit huis veel gebeurd. Hier zijn de zes kinderen geboren: Hans (1526), Elisabeth {1527; ze stierf een klein jaar later), Magdalena (1529), Maarten jr. (1531), Paulus (1533) en Margaretha (1534). Hier was ook diep verdriet: in 1542 stierf 'Lenchen' (Magdalena), nog geen vijftien jaar oud (jong). Luther sprak: Hij kleine, lieve dochter, de geest is wel gewillig, maar het vlees is zwak. 0, ik houd van haar. ' Toen de kist dichtgetimmerd zou worden, zei hij: 'Hamer maar door. Op de opstandingsdag zal ze weer opstaan. ' Toen werd hij door verdriet overmand: 'Je zult herrijzen als een ster, ja, als de zon. Ik ben blij in de geest, maar het vlees rouwt. Het scheiden doet mij buitengewoon veel pijn. Ik heb een heilige naar de hemel gezonden.'

Toren-ervaring
We gaan de Lutherhalle in en komen o.a. in de Lutherstube, die we met een wijds woord Luthers studeerkamer zouden kunnen noemen en vrijwel in oorspronkelijke staat bewaard bleef. Hier heeft Luther gestudeerd, geschreven, gebeden en zijn vele aanvechtingen gehad. 'Gevangen te zijn door de schrik des Heeren is vele malen erger dan opgesloten te zijn binnen de muren van het klooster', zal hij later schrijven. Hier had hij in zijn strijd om met God in het reine te komen, studerend in de Romeinenbrief, zijn Turmerlebnis (toren-ervaring), de bevrijdende ontdekking van de rechtvaardiging door het geloof alleen. 'Ik haatte het woord gerechtigheid, het vervloekte en verdoemde mij. Ik zei tegen God: houdt Ge dan nooit op mij te plagen met Uw toorn? Maar ik hield niet op te bonzen tegen het woord van Paulus: de rechtvaardige zal door zijn geloof leven (Rom. 1 : 17). En ineens zag ik het: wij leven, wij léven niet door ons doen, maar door Gods schenkende gerechtigheid in Christus. Toen werd die tekst van Paulus mij tot een porta paradisi, de deur van het paradijs', schrijft hij later (W. J. Kooiman; Luther, zijn weg en werk, blz. 16).

Gehoorzaal, eetzaal
Op dezelfde verdieping vinden we de grote gehoorzaal, waar Luther les gaf aan zijn studenten en de originele preekstoel uit de stadskerk, waarop Luther vele malen gepreekt heeft. We komen in de eetzaal, waar, gastvrij als Luther was, vele studenten, voorbijgangers, collega's en gasten met hem aan tafel hebben gezeten en hij zijn bekende tafelgesprekken hield. Verder vinden we in het klooster vele schilderstukken van o.a. Lucas Cranach, ca. 2500 tekeningen en een grote muntenverzameling.

Katharina van Bora
We zijn haar op schilderijen al verschillende keren tegengekomen, Luthers vrouw, Katharina van Bora. Ze had als kind jong haar moeder verloren en werd grootgebracht in een klooster in Nimbschen, ± 25 km ten zuidoosten van Leipzig, maar vluchtte op Pasen 1523 met acht andere nonnen uit het klooster en kwam in Wittenberg. Luther trouwde haar op 13 juni 1525 in besloten kring in het klooster. Veertien dagen later werd het huwelijk kerkelijk in de Marien-stadskerk bevestigd door Ds. Johannes Bugenhagen, predikant van Wittenberg. Katharina was zestien jaar jonger dan Luther en een flinke doortastende, en wat meer is, gelovige vrouw. Ze had, naast de zorg voor haar kinderen, de zorg voor het hele huishouden, inclusief de vele gasten. Ze had een groententuin, hield bijen en fokte varkens. Schertsend noemde Luther haar dikwijls boer Käthe. Hij heeft zeer veel aan haar te danken gehad. 

Luthereik
We verlaten het klooster en slaan rechtsaf. Een goede honderd meter verderop staat op het kruispunt, aan de overkant, de Luthereik, geplant op de plaats waar Luther in 1520 in aanwezigheid van vele studenten de pauselijke bul en vele pauselijke boeken verbrandde.

Melanchthonhuis
We keren terug richting het marktplein. Op steenworp afstand van de Lutherhalle staat het Melanchthonhuis, waar Melanchthon alle jaren dat hij in Wittenberg doceerde woonde. 'Hier woonde, leerde en stierf Philippus Melanchthon' staat er op het bordje naast de ingang. Het huis valt op door de welgevormde trapgevel, bestaande uit vijf halve cirkels.
Luther en Melanchthon horen bij elkaar. Samen staan ze ook op het marktplein, beiden liggen dichtbij elkaar begraven in de Slotkerk. Melanchthon was 14 jaar jonger, studeerde o.a. in Heidelberg, en werd al op 22-jarige leeftijd professor in de Griekse en Hebreeuwse taal in Wittenberg. Hij was, wat zijn karakter betreft, precies tegenovergesteld aan Luther: zachtmoedig, irenisch, 'de vriendelijke vredestichter, de altijd wat toegeeflijke bruggenbouwer, volgens kenners 'de fijnste geleerde van de Reformatie' en de irenische bemiddelaar, die altijd twee polemiserende partijen probeerde bijeen te brengen', schreef Luther eens van hem (R.D., 21 febr, 1997). Luther noemde hem, vanwege zijn enorme kennis van het Grieks, eens 'de kleine Griek', en heeft van hem zelfs Griekse en Hebreeuwse les ontvangen. Hij was bij velen zeer gezien. Toen hij op sterven lag stonden een paar honderd studenten in diepe stilte voor de deur van zijn huis, onder de indruk van wat stond te gebeuren.
We gaan het Melanchthonhuis binnen. We vinden er documentatie over Melanchthons leven en werk, oude gravures en schilderijen, studentenkleding en een muntenverzameling. Het meest spreekt ons zijn studeerkamer aan, die ook zijn sterfkamer werd. Aan de muur een notitie: 'Wandelaar, sta even stil. Tegen deze muur stond het bed waarin de eerwaarde man Philippus Melanchthon op 19 april 1560, om 8.45 uur stierf. Hier worden we stil.
Achter het huis is de mooie tuin, met o.a. een meer dan vierhonderd jaar oude eik.

Lucas Cranach
We hebben hem al meermalen genoemd en zijn hem verschillende keren tegengekomen: Lucas Cranach. Een veelzijdig man: hofschilder van de keurvorst, drukker, uitgever, boekhandelaar^ apotheker, lid van de gemeenteraad en burgemeester. Hij was de Reformatie van harte toegedaan, was bevriend met Luther, en schilderde diens portret en dat van anderen uit de tijd der Reformatie vele malen. Toegegeven, hij was niet direct een groot schilder, maar we danken vele schilderstukken aan hem, waarmee hij de Reformatie daadwerkelijk steun heeft gegeven. Er is bijna geen Lutherplaats of we komen zijn naam tegen. Achter zijn naam vinden we dikwijls de letters 'd ' Ä(der Ältere, de oudere). Er is nl. ook zijn zoon, Lucas Cranach 'd J' (de jongere). En er is ook sprake van de school van Cranach, want Cranach had vele leerlingen.
Lucas Cranach werd geboren in het huis op Markt 4. Helaas is de gevel niet meer de originele gevel. Er is echter nog een Cranachhuis, in de Schloszstrasze, dichtbij het slot: een woning met 84 (!) kamers. Daar vooral heeft Cranach gewoond en gewerkt. Wellicht dat er een Cranach-tentoonstelling in Wittenberg is. In ieder geval zullen we Cranach in de Marienkerk tegenkomen.
Die Marienkerk (stadskerk), en ook de Slotkerk, bezoeken we in het volgende artikel.

Huizen                H. Veldhuizen

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen