De vertaling van de godsnaam

De vertaling van de Naam van God die Zich aan Mozes openbaarde als de 'Ik zal zijn (JHWH) in een Nederlandse bijbelvertaling is al heel lang een punt van discussie geweest. De Statenvertalers hebben die Naam weergegeven met HEERE (met hoofdletters en drie e's). Puntsgewijs zou ik de volgende argumenten willen aanvoeren om die traditie in stand te houden.

Een unieke en aanbiddelijke eigennaam
• JHWH is de eigennaam van een Persoon; geen soortnaam dus (zoals god). Er bestaat geen meervoud van.
• Met deze Godsnaam is JHWH onderscheiden van alle andere naamdragers. Er is niemand anders die zo heet. Hij is uniek. Er zijn veel mensen die Cor Jansen heten. Maar er is geen god die JHWH heet. Hij is dus niet te verwisselen met iemand anders. Hij is exclusief. Vgl. 1 Kon. 18 : 21, 36, 39.
• Bij het schrijven en uitspreken van een naam past ons de hoogste oplettendheid en opmerkzaamheid. Iedere naamdrager neemt het ons kwalijk, als wij ons daarbij vergissen. Dat geldt in dubbele mate voor deze Godsnaam.

Openbaring van Gods hartsgeheim
• JHWH is een Naam met een betekenis. Daarvan geldt niet: 'what is in a name? ' Hij heeft een eigen betekenis en identiteit. Met de openbaring van die Naam aan Zijn volk, heeft de God van Israël niet de bedoeling gehad om in raadsels over Zichzelf te spreken (Zich te verhullen; 'Ik zeg toch niet, wie Ik ben'), maar juist om Zichzelf nader te verklaren ('Ik verklaar u Mijn hartsgeheim').
• In die Godsnaam ligt dus een oproep om Hem als de enige dienenswaardige God te (leren) kennen. De omschrijving van de inhoud van die Naam blijft iets onzekers in zich omdragen; de exacte betekenis wordt verschillend aangeduid. Daar staat echter tegenover, dat de eerste hoorders (Mozes/Israël in Egypte) zonder twijfel deze geheimenisvolle Godsnaam in geloof hebben aangegrepen, al zullen zij de volle diepte ervan niet hebben gepeild. Bij het noemen van die Naam is hun geloof in de God van het verbond (en Zijn beloften) versterkt en hun hoop, dat Hij hen nabij zou zijn in en verlossen uit al hun benauwdheden aangewakkerd.

Onuitsprekelijk, maar niet onvertaalbaar
• Joden spreken vandaag bij de lezing van Tenach (het Oude Testament) de Naam JHWH niet uit. Zij blijven vol huiver staan voor het wonder dat in die Godsnaam is onthuld. Toch zwijgen zij niet geheel over wat God hun in die Naam van Zichzelf heeft geopenbaard en benoemen Hem, talen Zijn Naam om in 'Adonai' (niet 'Adoni' = mijn Heer).
• Het is nooit de bedoeling geweest van Israëls God om de openbaring van deze Godsnaam tot iets onverstaanbaars en/of iets onuitspreekbaars te maken. Dat moet de joodse vertalers van het Oude Testament in de vertaling van de zeventig (de Septuagint) ertoe bewogen hebben om JHWH te 'vertalen' met 'Kurios'. Daardoor zijn ze niet alleen 'in line' gebleven met het bovengenoemde, maar hebben ook de intentie gehad om hun God een Naam te geven die in het Hellenistisch gedachtegoed bij benadering het wezen van die God zou kunnen omschrijven. Hetzelfde hebben de schrijvers van het Nieuwe Testament gedaan, toen zij in het Koinè-Grieks, zowel aan de God van Israël (JHWH) als aan Jezus Christus de naam 'Kurios' hebben gegeven. Zij hebben daarmee in de wereldtaal van die dagen beleden wat die God voor hen betekende. Zoals de Engel des Heeren dat deed, toen deze de inhoud van de naam Jezus aan Jozef nader uitlegde: 'Hij zal Zijn volk zalig maken van hun zonden' (Matth. 1 : 21). Zo zijn zowel het Oude Testament als ook het Nieuwe Testament één doorlopende openbaring van het aanbiddelijke wezen van de God van Israël. 
• Zowel de vertalers van de Septuagint als ook de schrijvers van het Nieuwe Testament zijn in hun 'omtaling' van de Godsnaam JHWH en de Naam van Jezus (met 'Kurios') stellig ook gedreven geweest door missionaire en apologetische motieven: de verbreiding en verdediging van de waarheid van deze God JHWH en Zijn Zoon Jezus Christus, zijnde de enige, unieke en aanbiddelijke God, tegen Wie alle heren (vorsten, Romeinse keizers) en goden van de heidenen het moeten afleggen.
• Evenmin als met 'Adonai' is met 'Kurios' alles gezegd over JHWH/Jezus. Dat kan in feite ook nooit. Vertaling in een 'wereldtaal' van wat God in Zijn zelfopenbaring in de door Hem daartoe uitgekozen taal (het Hebreeuws) heeft gezegd, blijft vertaling in benadering. Maar het moet wel de best haalbare benadering zijn.
• Mijn conclusie is, dat Lambert Wierenga ongelijk heeft, wanneer hij beweert, dat het een vertaalfout is geweest van de Septuagint om JHWH weer te geven met 'Kurios' en dat het Nieuwe Testament in diezelfde fout is vervallen (in 'Met andere Woorden'). 1) 
Dat men eigennamen/persoonsnamen in het algemeen niet vertaalt, zal waar zijn. Maar wanneer men die regel toepast op Gods eigennaam en op die van Jezus Christus, handelt men in strijd met de oudste en alleszins acceptabele vertaalprincipes van de Bijbel.
• Ik ga er derhalve - om allerlei redenen - vanuit, dat het ongewenst is om het 'tetragrammaton' (JHWH) onvertaald in een bijbelvertaling op te nemen. Ook een weergave met alleen 'J' schept de grootste onduidelijkheid. Verder stelt iedere poging om in onze vertaling van de Godsnaam een inhoudelijke omschrijving te geven van JHWH (bijv. met: de Naam, de Hemel, de Wezer, de Eeuwige, de Aanwezige, de Levende, de Barmhartige) ons voor onmogelijke leesproblemen, nog afgedacht van het feit, dat elke omschrijving slechts één bepaald accent legt. Hetzelfde geldt voor een vertaling waarbij de naam van Jezus steeds wordt weergegeven met 'JHWH redt'. M.i., als wij een passende inhoudelijke omschrijving zouden willen kiezen, komen wij het beste uit met het woord Heiland.
• Ik pleit echter op grond van het bovenstaande voor een vertaling van 'Kurios' (voor JHWH en voor Jezus). Voor het Nederlandse taalgebied weet ik geen betere omschrijving van dit woord 'Kurios' dan die van 'Heer', zijnde de meest letterlijke weergave van dit Griekse woord.

Associaties van een 'moderne' bijbellezer
• De vraag is daarbij dan wel, hoe dit woord associeert. De bovengenoemde associaties in de tijd rondom het begin van onze jaartelling en ook die uit de tijd waarin de Statenvertaling is ontstaan, zijn niet meer de huidige. Men zal ook zelfs moeten zeggen, dat in een geseculariseerde wereld als die van de 21e eeuw, het woord 'Heer' averechts associeert. 2)
Nog afgedacht van het feit, dat gezagsverhoudingen totaal gewijzigd zijn, zal men moeten vaststellen, dat de moderne mens bij het woord 'Heer' geen herinneringen krijgt aan een hogere macht of goddelijk wezen. Het associeert veelal alleen met: een heer tegenover een dame, een heer in het verkeer en men gebruikt het woord hoogstens nog als beleefdheidsvorm. Dat het woord 'Heer' te veel refereert aan de voorstelling van God als man (en niet als vrouw), vind ik minder relevant. Mijn Bijbel maakt mij genoegzaam duidelijk, dat met de Naam HEERE geen mannelijke dominantie wordt gepredikt en dat in Hem in meerdere mate geborgenheid te vinden is dan bij een moeder. Vgl. Jes. 66 : 13 o.a.
• De zgn. diachronische taalwetenschap zal altijd rekening willen houden met de evolutie van een bepaald woord in de loop van de geschiedenis. Maar dat heeft, althans bij een bijbelvertaling, ook zijn beperkingen. Om een voorbeeld te noemen: het Nederlandse woord 'God' heeft van oorsprong een inhoud die bepaald niet de inhoud dekt die christenen met dat woord altijd verbinden. Hetzelfde geldt voor dat woord 'God' voor mensen van de 21e eeuw met hun film- en sportgoden. Toch is bij mijn beste weten niemand ooit op het idee gekomen om dat woord dan maar te vervangen door een ander woord. Ik ben het eens met Th. C. Vriezen, wanneer deze schrijft: 'Ook al kent men b.v. de oorsprong en de betekenis niet van het Nederlandse woord God, dan kan men daarom toch wel de inhoud van het woord voor de christelijke kerk in Nederland bepalen'. 3)

Aanbevelingen
Op grond van het bovenstaande kom ik tot de volgende aanbeveling: vertaal het woord 'JHWH/Kurios' met: HEERE of HERE. Ik zie daar de volgende voordelen in:
* de stomme (laatste) E geeft onderscheid met het woord 'Heer' en associeert minder gemakkelijk met dingen die de moderne bijbellezer in zijn gedachten krijgt bij 'Heer'. Hierbij valt nog op te merken dat in HERE minder sprake is van een 'stomme E' dan in HEERE, omdat bij weglating alleen in het tweede geval de associatie met 'Heer' overblijft, bij HERE heeft de slot-E meer een echte functie;
* het woord HEERE (HERE) is weliswaar niet direct thuis te brengen in het gedachtegoed van de bijbellezer die vreemd is aan of vervreemd is van de bijbelse grondbegrippen, maar kan hem wel herinneren aan het eigene en uitzonderlijke van deze God. Associaties door tijdgenoten, opgeroepen door een bepaald woord, behoeven ons niet steeds te beletten om dat woord op onze lippen te nemen. Net zo min als bepaalde associaties ons dienen te beletten om een zekere Piet die de achternaam van Heere draagt, met een ietwat hedendaagser klinkende achternaam te betitelen. Farao in Egypte kon zeggen, toen Mozes hem zei dat JHWH hem gezonden had: 'Wie is dat? Nooit van gehoord'. Maar hij zal opperbest begrepen hebben, dat dit niet zomaar een god was. Vgl. Ex. 5 : 2. Verder gingen 'buitenstaanders' als de heidense schepelingen bij wie Jona aan boord was en die Jona's God van huis uit niet kenden, zelfs roepen tot de HEERE (JHWH), toen Jona hen in de storm op zee iets van zijn God had verteld (Jona 1: 9vv);
* het woord HEERE is door de Statenvertalers m.i. niet gekozen omdat het in hun tijd zo optimaal associeerde, maar omdat zij taalkundig zo dicht mogelijk bij 'Kurios' wilden blijven en tegelijk het unieke, exclusieve en 'eerbiedwaardige' van JHWH (in Zijn onvergelijkbaarheid) daarin gehoord wilden hebben. 4)  Daarom gaven zij ook de andere Hebreeuwse Godsnaam 'Adonai' - ter onderscheiding - weer met: Heere (kleine letters). Zo zijn uitdrukkingen als 'het huis des Heeren', 'de zegen des Heeren, 'het gebed des Heeren', 'het jaar onzes Heeren' en 'de dag des Heeren' staande uitdrukkingen geworden, die naar mijn beste weten vandaag bij niemand als vervreemdend overkomen, hoezeer ook de 'diachronische' taalwetenschap rekening zal willen houden met de historische ontwikkeling van het woord HEERE. Van een echt hoge taaldrempel is hier geen sprake;
* het woord HEERE of HERE zal bij hen die in de traditie van de Statenvertaling leven, de grootst mogelijke herkenning geven. Het woord 'heer' of 'HEER' (met kapitale letters) heeft bij hen steeds iets oneerbiedigs in zich gehad. Als de Nieuwe Bijbelvertaling de Godsnaam JHWH vertaalt met HEERE of HERE, zal vertrouwen in die vertaling op dit punt bevorderd worden. De voorlopig aangenomen spelling van HEER (met hoofdletters) is trouwens reeds een winst; overigens is het verschil met 'Heer' in de voorlezing van de Schrift in de gemeentesamenkomsten en thuis niet te horen. Bovendien - over associaties gesproken - blijft het bij onze tijdgenoten toch ook gedachten oproepen aan 'onze lieve Heer'. En zo'n associatie zal geen moderne bijbelvertaler willen bevorderen;
* in de Nederlandse taal kan met het woord 'HEERE' of HERE beter de oorspronkelijke betekenis van 'Kurios' weergegeven worden dan in Engels met 'Lord', dan in het Duits met 'Herr' of in het Frans met 'Seigneur' en zelfs ook met het Latijnse 'dominus'. Wel is duidelijk, dat al deze vertalingen aansluiting hebben gezocht bij het 'Kurios'-begrip. Maar in het Nederlands (en dat is in het Nederlands mogelijk) wordt die aansluiting bij 'Kurios' het beste weergegeven met HEERE of HERE; daarin, zo betoogde W. Verboom terecht, liggen de noties van 'eerbiedige afstand' en 'vertrouwelijke nabijheid' met elkaar verweven. 5)

Ten slotte: opdracht van de prediking, ook vandaag, is om te laten zien, hoe Hij (JHWH/Jezus Christus) de enige dienenswaardige God is, Die ons aan Zich verplicht heeft, omdat Hij ons schiep en in een verbondsbetrekking stelde, de Rechter en Verlosser, met Wie wij in een persoonlijke relatie mogen leven en die ons hele leven bepaalt. En dat in tegenstelling tot... alles wat macht over ons wil oefenen (moderne machten; ideologieën; -ismen; technocratie).

C. DEN BOER

Noten
1. 'Met Andere Woorden'; Kwartaalblad over bijbelvertalen; 18e jrg. maart 1999; blz. 36.
2. Zie hierover o.a. H. Bietenhard (in: Lothart Coenen, Theologisches Begriffslexicon zum Neuen Testament; Bnd II/I; Wuppertal 1969; S.665 ff). Het Groot Woordenboek der Nederlandse taal van Van Dale ('s-Gravenhage 1976) wijst erop, dat het woord 'heer' oorspronkelijk de aanduiding is van een boven ons gestelde hogere macht; van een vorst/magistraat, van een landsheer/leenman (eigenaar van een 'heerlijkheid') en van een aanzienlijke wereldlijke en geestelijke persoon/een man van stand en aanzien; een heer en meester over dienaren.
3. Dr. Th. C. Vriezen, Hoofdlijnen der theologie van het Oude Testament; Wageningen 1949; blz. 143.
4. De kanttekeningen van de Statenvertaling zeggen bij Gen. 2 : 4: 'Onthoud dit eens voor al: waar gij voortaan het Woord HEERE met grote letters geschreven vindt, dat aldaar in het Hebreeuws het woord JEHOVA of korter JAH staat.'
5. W. Verboom, De Naam van God in de Nieuwe Bijbelvertaling (de Waarheidsvriend, orgaan van de Gereformeerde Bond in de NH Kerk; 11 maart 1999). Zie ook Tegen het licht gehouden; reacties en voortgaande discussie na de verschijning van de deeluitgaven. NBV-informatie brochure, nr. 11; december 1999.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen