Structuur in gemeenteopbouw

Beleid dat meer is dan op de winkel passen, maar dat doelgericht en in samenhang tussen de verschillende kerntaken ten dienste staat van de opbouw van de gemeente. Daar gaat het ds. M. van Campen om. De oudpredikant van Waddinxveen is niet alleen docent Godsdienst Pastoraal Werk aan de Christelijke Hogeschool Ede en aan de THGB, maar binnen de CHE ook vrijgesteld voor de opbouw van het jonge Instituut voor Gemeenteopbouw. Dit plantje kan zich wekelijks een of meer dagdelen koesteren in de zorg en aandacht van de docent, die zich gedreven inzet om in vele gemeenten kleine stekjes-van-gemeenteopbouw af te leveren.

Wie een instituut opricht dat gemeenteopbouw hoog op de kerkelijke agenda wil zetten, moet bereid zijn zich te verantwoorden over de noodzaak en het doel hiervan. Voor ds. M. van Campen zijn doelgericht en samenhangend daarbij de sleutelwoorden. 'Als je rond de opening van het winterwerk kijkt naar wat er in de gemeente allemaal gebeurt, dan is dat enorm. De vraag daarbij is echter of alles beantwoordt aan het Doel dat de Schrift ons aanreikt inzake het gemeente-zijn en of er een visie achterzit die aansluit bij de tijd waarin wij vandaag leven. We zien mensen mondiger worden, jongeren hun eigen vragen stellen, terwijl er in de gemeente ook mensen zijn die naar verdieping verlangen. Dat vraagt om beleid dat meer is dan de lopende zaken regelen. Misschien wordt er wel veel energie gestoken in zaken die niet wezenlijk aan de groei van de gemeente bijdragen, en dan bedoel ik groei naar twee kanten. Aan de ene kant in missionaire zin, naar buiten toe, gezien de noodzakelijke werfkracht van de gemeente van Christus, die mag leven uit een geheim; aan de andere kant groei in de zin van verdieping bij ouderen en jongeren. Het is nodig dat alle activiteiten echt hierop gericht zijn.'
Als ds. Van Campen spreekt over het belang van samenhang, stelt hij verschillende vragen. 'Zijn de activiteiten in de gemeente eilandjes op zich, die elkaar niet raken of bevruchten? Ontmoeten ouderen en jongeren elkaar bijvoorbeeld, zodat er sprake is van intergeneratief leren in de gemeente, van het delen van geloofskennis en geloofservaringen tussen de generaties? '

Beeld van de gemeente
'De klacht van predikanten is veelal dat het werk hen te zwaar wordt. Velen zijn rond hun 50e jaar opgebrand, wat mede komt door ontwikkelingen die de gemeente niet voorbijgaan: veel crisispastoraat, huwelijks- en psychische problemen, helaas ook incest, wat ongelooflijk veel aandacht vraagt. Vanuit de gemeente is lange tijd gedacht dat de dominee er immers voor geleerd heeft en een schaap met ten minste vijf poten is. Maar de vraag is of zo'n houding naar hem toe wel verantwoord is én bijbels is. Veel gemeenten hebben iets van een cruiseschip, waar de bemanning de passagiers moet verzorgen, omdat die er voor betaald hebben. Maar dat is niet het bijbelse beeld van gemeente-zijn. Dan kom je dichter bij een soort oorlogsbodem, waarop niemand passief kan blijven en alle hens aan dek moet.' Ds. Van Campen signaleert dat vanuit met name de evangelische wereld veel wordt gedaan aan gemeenteopbouw, wat aan hervormd-gereformeerde gemeenten niet voorbij gaat. 'Allerlei gedachten van elders worden de kerk ingedragen: denk aan Willow Creek (dit artikel verschijnt bewust aan de vooravond van de vierde Willow Creek conferentie in Nederland, op 5 en 6 februari in Arnhem, red.), de boeken van de Duitser Christian Schwartz met zijn gemeente-instituut, dat de gaventest introduceerde. Dergelijke concepten worden soms klakkeloos geïntroduceerd in onze gemeenten, waardoor meer dan eens spanningen ontstaan. De vraag die we moeten stellen, is: hoe kunnen we in bijbels en reformatorisch perspectief de gemeente bouwen? Eén van de belangrijke discussiepunten is het omgaan met charismata, de gaven van de Geest. Waarom zouden we in dit opzicht niet van Willow Creek en andere gemeenteopbouwmodellen willen leren? Anderzijds is het niet verstandig zulke exotische planten zonder meer in onze Hollandse kerkelijke polder neer te zetten, zonder je af te vragen wat onze gereformeerde traditie aan eigen invulling met zich meebrengt. Met name in thema's als het verbond, het ambt en de visie op de gemeente gaan de wegen soms fors uiteen. Niet alles wat evangelische concepten of eigentijdse managementtheorieën aandragen, is inpasbaar in een reformatorische context. Ik pleit aan de ene kant voor openheid, aan de andere kant toch ook voor enige distantie, voor het gaan van een eigen weg.
Het is onze uitdaging om vanuit een bijbelse en gereformeerde insteek te zoeken naar bouwstenen voor gemeenteopbouw. Daarbij wordt wat mij betreft alle ruimte gegeven aan de gaven van de Geest. Taakgericht denken en gavengericht denken sluiten elkaar niet uit. De catechismus belijdt immers dat ieder zijn gaven met vreugde zal aanwenden ten dienste van de gemeente. Tegelijkertijd moeten we ons afvragen hoe ons denken over de gaven zich verhoudt tot onze visie op het bijzondere ambt. Het gaat hier naar mijn overtuiging niet om een of-of-situatie, maar om én-én, een samenhang en samengang van bijzonder ambt en ambt aller gelovigen.'

Huiscatechese
Ds. Van Campen noemt de Reformatie een indrukwekkend voorbeeld van gemeenteopbouw. 'Bucer in Straatsburg en Calvijn in Genève hebben sterke aanzetten gegeven voor de opbouw van de gemeente, die later in reformatorische kring weggeslibd zijn. Denk aan Bucers visie op de kerk vanuit Efeze 4, waar hij spreekt over de gemeente als een lichaam, een gemeenschap. Dat heeft behalve de gerichtheid op het Hoofd, Christus, ook gevolgen voor de omgang met elkaar. Binnen die gemeenschap heeft ieder zijn taak, niet alleen de ambtsdragers.
In de Nadere Reformatie zijn veel elementen te vinden die alles te maken hebben met gemeenteopbouw. Tijdens de Dordtse synode werd nagedacht over de opbouw van de gemeente. Denk aan de visie op de liturgie of de catechese die daar ontwikkeld is. Catechese is geen zaak van alleen de dominee, maar van de gemeente, waarvoor de kerkenraad verantwoordelijkheid draagt; daarnaast ook van de scholen én van de gezinnen. Men heeft er systematisch aan gewerkt de catechese in die drie cirkels gestalte te geven. De Nadere Reformatie kénde de huiscatechese. In de loop van de Nadere Reformatie heeft een zekere versmalling van het geestelijk leven plaatsgevonden, waarbij het gestructureerde nadenken over geloofsgroei en gemeenteopbouw wat naar de achtergrond gedrongen is. In onze situatie is het voor velen in de gereformeerde gezindte iets nieuws om systematisch hierover na te denken.'

Weerstanden
Ds. Van Campen ervaart ook weerstanden als het gaat om het indragen van een visie op gemeenteopbouw. 'Het meest ontmoet ik de vrees voor activisme, de gedachte dat de gemeente maakbaar zou zijn door onze theorieën en strategieën. Dat gevaar is inderdaad niet denkbeeldig. Ik ben daar zelf ook beducht voor. Bij alle gemeenteopbouw dienen we ons steeds voor ogen te houden wat we lezen in Psalm 127: Zo de Heere het huis niet bouwt, tevergeefs arbeiden de bouwlieden eraan. We moeten echter geen valse tegenstellingen creëren. Paulus noemt de gemeenteleden vrijmoedig Gods medearbeiders, ook al weet de apostel heel goed dat ten diepste God Zelf het is die door Zijn Woord en Geest de gemeente bouwt. God schakelt mensen in. Iedere kerkenraad voert toch beleid, ook als dat een beleid is dat alles bij het oude laat. De tweede weerstand ontmoet ik in het denken dat de bearbeiding van de gemeente vooral een ambtelijke zaak is. Die gedachte zit diep in ons ambtsdenken, maar is onreformatorisch. Bijbels gezien is het ambt vertegenwoordiging van Christus én dienen door de gaven te ontdekken, te stimuleren en te coördineren. De vrees dat de positie van de ambtsdragers wordt aangetast, als de gemeente betrokken wordt, zit helaas diep in onze gereformeerde gezindte. Deze soms begrijpelijke vrees kan alle initiatief blokkeren. Vrij breed is er dan verzet tegen gavengericht denken vanuit een mij wat rooms aandoende ambtsvisie, want de Reformatie heeft de hiërarchie van de geestelijkheid juist doorbroken en de mondige gemeente in het vizier gebracht. Als de reformatoren bijvoorbeeld spreken over de huisgodsdienst, roepen ze de ouders op hun "ambt" te verstaan. De kerkenraad wordt bij het gavengericht werken niet buitenspel gezet, maar krijgt er een nieuwe roeping bij, namelijk te zoeken naar verantwoorde inschakeling van gemeenteleden bij kringwerk, pastoraat en catechese.
Zodra het over bijbelkringen of gebedskringen gaat, komt behalve de vrees voor schaduwkerkjes, soms ook het verwijt van arminianisme om de hoek kijken. Die angst begrijp ik in zekere zin, maar is vaak toch koudwatervrees, een gebrek aan het nemen van een eigen verantwoordelijkheid voor gemeenteopbouw, waarin je zelf een spoor kunt uitzetten, er bij kunt zijn, kunt toerusten en leiden. Als de kerkenraad geen beleid maakt waarin voor deze dingen ruimte is, ontstaat er juist wildgroei. Als de kerkenraad wel beleid maakt, kan hij corrigeren, omdat de gemeente respect moet hebben voor de door haar gekozen ambtsdragers.'

Studieverlof
Het is duidelijk, ds. Van Campen pleit ervoor dat kerkenraden lijnen voor een bijbels-gereformeerde invulling van gemeenteopbouw uitzetten. 'Ik beoog een integratie van het vrij zakelijk opgestelde beleidsplan, dat naar de PKV gestuurd moet worden, en een meer inhoudelijk beleidsplan van gemeenteopbouw. In ons instituut is er een model voor een integrale visie voor gemeenteopbouw ontwikkeld. In sommige gemeenten blijft men steken in een categoriale benadering van gemeenteopbouw door alles op te hangen aan diaconale of missionaire gemeentevernieuwing. Een missionaire gemeente is weliswaar alles, maar niet alles is missionair. Door een integrale visie ontstaat er samenhang tussen de kerntaken van de gemeente, namelijk vieren, leren, zending, diaconaat en pastoraat. Op grond van zo'n plan kun je in vijf jaar al deze taken geïntegreerd aan de orde stellen. De kerkenraad draagt hierin de eerste verantwoordelijkheid, maar zal zijn commissies en de andere gemeenteleden daarbij betrekken. Natuurlijk is ook de rol van de predikant belangrijk. Als hij er geen roeping, geen passie voor heeft, dan wordt gemeenteopbouw moeilijk. Het ontwikkelen van beleid hebben de dominees in hun opleiding niet echt meegekregen.
Enige herscholing, ook inzake leiding geven en conflicthantering, kan geen kwaad. Men zou daarvoor prima het studieverlof kunnen gebruiken. Het Instituut voor Gemeenteopbouw kan daarbij ondersteuning bieden. Ik nodig de collega's graag uit om hier te komen praten. In de gemeente ligt ook een grote mogelijkheid voor kerkelijk werkers, die veel kunnen doen waar een predikant niet aan toe komt. Zij hebben tijdens hun hbo-opleiding bovendien vaardigheden ontwikkeld die een aanvulling kunnen betekenen. Hét belangrijkste blijft het totaalconcept, de visie: Waar moet het heen met onze gemeente? Die visie is vaak niet aanwezig. Om daaraan vorm te geven, wordt vanuit Ede de serie "Bouwen aan de gemeente" geschreven.'

Theologische ontwikkelingen
Ds. Van Campen uit zijn zorg over theologische ontwikkelingen: 'Ik ben bezorgd over de versimpeling, de oppervlakkigheid die over ons dreigt te komen. Het moet allemaal hapklaar zijn, supereenvoudig en vooral snel voorzien in onze persoonlijke behoeften. We zijn wat dat betreft veel meer beïnvloed door het postmodernisme dan we zelf door hebben. Ik bespeur ook de neiging om sterk aan te willen sluiten bij de cultuur waarin we leven. Gaan we soms niet te ver in het de hand reiken naar wat mensen vandaag verlangen? In de praktijk kan dat betekenen dat de cultuur de kerk beïnvloedt in plaats van andersom. Hoe ver ga je bijvoorbeeld in het hanteren van eigentijdse vormen - denk aan muziek - zonder wereldgelijkvormig te worden? Onmiskenbaar is er ook de tendens om de nadruk te leggen op de noden van de mens van vandaag. Je hoort naar mijn gevoel in bepaalde kringen meer spreken over wat het Evangelie betekent voor de verwonde mens - wat wel degelijk ook een aspect is - , dan op het goede nieuws voor de schuldige mens. Ook bij nieuwe vormen van gemeenteopbouw, dient dat laatste voluit te blijven staan: het zondaar zijn en zondaar blijven, het voortdurend aangewezen zijn op de vreemde vrijspraak van Christus.
Ik zie ook een valkuil in het ontkoppelen van rechtvaardiging en heiliging. Wanneer we te zeer hameren op wat wij allemaal moeten doen, lopen we het gevaar overspannen doe-het-zelvers te worden. Laten we ons hoeden voor een heiligingsdrijven dat niet meer weet van een leven bij de bron, bij het kruis en het open graf van Jezus. Het levende geloof weet zich levenslang aangewezen op genade. Tot onze dood toe zullen we bedelaar blijven. Maarten Luther was daar diep van doordrongen. Toch heeft juist hij al zijn gaven en krachten besteed in de opbouw van de gemeente. Het één kan niet zonder het ander.
Er is ook een omgekeerde beweging aanwijsbaar. In sommige gemeenten leeft de vraag of er werfkracht naar buiten toe is amper. Van de eerste christengemeente lezen we niet zozeer dat ze er veel evangelisten op nahield of actieve zendingscommissies. Haar geheim was dat ze gezond was, levend uit de grote liefde van God in Christus. Dat had gevolgen voor de manier waarop men met elkaar omging en naar buiten trad. De christenen leefden anders dan men leefde, men durfde keuzen te maken, radicaal te zijn in ethische vragen en levenswandel. Zij waren degenen die mensen bij epidemieën verzorgden. Het draait in veel preken vandaag altijd weer om de rechtvaardiging, en dat is ook voluit bijbels, maar het gaat uiteindelijk om de heiliging, om de eer van God. Als ze werkelijk aan Christus verbonden is, zal de gemeente anders zijn, zich onbesmet bewaren in de wereld. Dan zal ze ook opvallen, niet in parmantigheid of zelfvoldaanheid, maar in dienstbetoon. Het blijven cirkelen om de vraag naar de rechtvaardigmaking kan ook een slordigheid in de levenswandel bevorderen, een dubbelleven tussen de zondag en doordeweeks, waardoor de buitenwacht niet meer ziet dat we vreemdelingen zijn, dat er een breuk is gekomen met ons oude bestaan, met de cultuur, met de geest van onze tijd'.

Marktgericht
Het Instituut voor Gemeenteopbouw heeft allereerst een interne functie voor de Christelijke Hogeschool Ede. Het gaat daarbij zowel om visieontwikkeling als om het opzetten van een documentatiecentrum voor de op te leiden kerkelijk werkers. 'Daarnaast willen we ons werk ten dienste stellen van de breedte van de kerken. De SoWkerken hebben een formele relatie met onze opleiding, zodat onze mensen bevoegd zijn in de kerk te arbeiden. Bij het aanbieden van onze diensten zoeken we naar maximale samenwerking met en ondersteuning van wat er is. Daarom geeft ons instituut cursussen samen met zowel de PKV als de modaliteitsorganisaties HGJB, GZB en IZB. Bij een cursus vaardigheidstraining catechetiek zullen ook docenten van de kerkelijke opleiding in Utrecht en het Centrum voor Educatie betrokken zijn. Er zijn inhoudelijke en organisatorische dwarsverbindingen, omdat we niet willen concurreren met de kerk. Wel moeten we "marktgericht" denken, waarbij het een voordeel is dat we hier zaken in de rust van het schoolklimaat, los van kerkelijke en gemeentelijke strubbelingen kunnen ontwikkelen.'
Ds. Van Campen erkent dat kerkenraden en gemeenteleden eraan zullen moeten wennen dat overal een prijskaartje aan hangt. 'Maar die prijs is veel lager dan cursussen die elders aangeboden worden. Een cursus catechetiek met de HGJB samen kost voor zeven avonden nog geen 400 gulden. In termen van het bedrijfsleven is dit niets. Ik verwacht dat het een tendens zal worden bij onze bonden dat diensten om een vergoeding vragen.
Daarom is het goed dat kerkvoogdijen zich ook bezinnen op het belang van herscholing en bijscholing. In Kampen kent men een soort vacaturebank voor belijdeniscatechisanten. Men heeft de aanstaande nieuwe lidmaten kennis laten maken met de diverse sectoren van het gemeentewerk. De kerkenraad heeft toen een paar catechisanten die er gaven en motivatie voor hebben, bij ons een cursus catechetiek laten volgen, zodat ze na deze training en toerusting in het catecheseteam mee kunnen doen. Ik vind dat we deze kant meer en meer op moeten.'

Eredienst
'Het centrum van gemeenteopbouw is en blijft de verkondiging. Ik ben er niet voor om allerlei "fratsen" in de diensten te halen, maar wil juist graag investeren in de kwaliteit van de eredienst. Er zijn best vragen te stellen: functioneert de prediking optimaal? Is er aansluiting bij de vragen van onze tijd? Is er genoeg aandacht voor de jongeren en hun leefwereld? Komen de verschillende kerntaken van de gemeente terug in de eredienst? Wat is er zichtbaar van het diaconale? Wat komt er terecht van het missionaire element? Hoe verwerken we de prediking persoonlijk en samen als gezin? Die eredienst moet het centrum blijven. Dat willen we als instituut graag staande houden. Van daaruit is er nog wel veel na te denken over andere zaken die de opbouw van de gemeente dienen. Niet het minst zou de catechese ons een zorg moeten zijn. Er zijn meer mogelijkheden dan soms wordt beseft en benut. De noodzaak van herbezinning zal ook in dit opzicht alleen maar urgenter worden. De ontwikkelingen in onderwijsland zullen het alleen maar moeilijker maken om de traditionele vorm van catechese - kennisoverdracht door middel van een monoloog - overeind te houden. Waar we kunnen, willen we vanuit Ede graag een steentje bijdragen aan de bezinning op en de uitvoering van een en ander in de praktijk.'

Vanaf februari zal het documentatiecentrum van ons instituut op gezette tijden open staan voor oriëntatie en advies op het gebied van gemeenteopbouw in alle facetten. Meer info: Instituut voor Gemeenteopbouw, Postbus 80, 6710 BB Ede; tel. 0318-696300; e-mail: mvcampen@CHE.nl.

P. J. VERGUNST, APELDOORN

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen