Een drievoudig snoer

1. Een indrukwekkende geloofsbelijdenis

Waar kom die drieslag vandaan? Willem van Oranje zelf schreef in 1573 bij het beleg van Alkmaar aan Sonoy: 'Gij schrijft ons, dat men u soude laten weten, of wij oock met eenigen groten, machtigen Potentaet in vasten verbonde staen. Waerop wij niet laaten en willen ulieden andtwoorde te geven, dat aleer wij oit dese sake en de Beschermenisse der Christenen en andere verdrukten in desen lande aengevangen hebben, wij metten alderoppersten potentaet der Potentaten alsulken vasten verbont hebben gemaakt, dat wij en alle degene vastelijk daarop betrouwen, door sijne geweldige en machtige hand te lesten noch ontset te sullen worden' (zie: A. A. van Schelven, Willem van Oranje, p. 168). Dat zal wel terugslaan op de omkeer van 1567. Bij zijn eerste pleidooi voor tolerantie in 1564 tegen de inquisitie was hij nog katholiek. In het wonderjaar 1566 was hij nog tegen de calvinisten en hun wapengeweld. Maar door de komst van Alva en diens terreur kwam Oranje in de crisis: hij vluchtte naar zijn moeder in Nassau, en keerde daar terug tot het evangelische (lutherse) geloof van zijn jeugd. Hij nam daar ook het besluit tot gewapend verzet.

Na de opstand van 1572 ging Oranje naar Holland en werd daar ook calvinist, maar gematigd: met behoud van zijn tolerantiegedachte. Zijn verbond met de 'Potentaat der potentaten' houdt dus inderdaad een band in tussen: Oranje, God en de Nederlanden. Is dat achteraf geen bedenkelijke verbinding van religie en natie? Nee. Zo was dat wel bij zijn tegenstander, koning Filips II van Spanje, die in zijn wereldrijk het absolutisme verbond met de roomse Contra-Reformatie. Hij meende dat ernstig-gelovig. Maar zo sanctioneert religie een bepaalde imperialistische politiek. Dat lag bij Oranje juist omgekeerd,

a. Waar betrok hij God bij? Bij de 'bescherming van 'Christenen en andere verdrukten'. Het ging dus om de vervolgde kerk en om het recht. Je zou bijna spreken van een vroege 'bevrijdingstheologie'!

b. En waar stond 'Nederland' voor? 'voor al de Nederlanden, de Zuidelijke voorop. Daar lagen de hoofdstad Brussel, de havenstad Antwerpen en de universiteitsstad Leuven. Daar deed Oranje in 1568 en 1572 dan ook zijn invallen, - die overigens mislukten. Ja, het Wilhelmus zingt van 'het vaderland', maar de prins kwam uit Nassau in Duitsland en was een 'prince van Orange' in Frankrijk; en de koning van Spanje had hij geëerd: als wettige heer der Nederlanden. (Ons volkslied kon bijna een Europees volkslied zijn...! Er worden vier landen in genoemd) Oranje zocht ook steun in het buitenland: eerst bij de lutherse Duitse vorsten, later bij het roomse Frankrijk! De 'vader des vaderlands' was dus een Europese figuur!

c. En waar staat 'Oranje' voor? Niet

voor een koning, maar een stadhouder, een 'lagere magistraat" die volgens Calvijns Institutie het recht van verzet had. Het is immers de plicht van lagere overheden om op te komen voor de rechten van het volk. Hier wordt dus geen regime gesanctioneerd, maar eerder het verzet ertegen. Oranjes verbond met God was voorbeeldig: tegen elke tyrannie, maar ook als toets voor elke vrijheidsstrijd. Ook nu.

Men zie het grafmonument in Delft: op de vier hoeken staan symbolische afbeeldingen van vrijheid, recht, kerk en moed. De 'natie' is er niet eens bij! Geen koppeling dus van religie en natie! Het gaat hier om universele deugden!

2. Een historisch feit

Heeft dat verbond ook doorgewerkt in de geschiedenis? De twee idealen van Oranje gingen niet in vervulling: de Nederlanden scheurden, en tolerantie kwam er nergens echt. Maar de (Noordelijke) Nederlanden werden wel vrij en daar is de kerk der Reformatie gevestigd. Historisch is er dus een nauw verband tussen de vorming van een ondergrondse kerk (ie synode van Emden, 1571) die na de Opstand (1572) gevestigde kerk werd én het ontstaan van de Republiek (Unie van Utrecht, 1579, en Acte van Verlatinge, 1581). Het bleef ook niet bij de ene Oranje: na de moord namen zijn zonen de strijd over. Er ontstond zelfs een Oranje'huis', doch niet van koningen, maar van stadhouders in een republiek.

En een late vrucht was de Europese inzet van stadhouder Willem III: hij redde het protestantisme in Engeland (1688) van het Stuart-absolutisme en verdedigde het Europese protestantisme tegen het Franse Bourbon-absolutisme. De grootste Oranje ligt dan ook niet in Delft begraven, maar in Westminster: als koning van Engeland. Opnieuw die Europese allure. In Nederland zelf werd pas de zesde stadhouder een koning, en wel van de toen herenigde Nederlanden (1813).

3. Een legitiem heimwee

Oranjes verbond met God werd pas later door de dichter Da Costa geduid als een 'drievoudig snoer'. Maar let wel: Da Costa achtte dat verbond toen al verbroken en hoopte op herstel. Dat was bij de Belgische opstand, dus de tweede scheuring van Noord en Zuid. En Da Costa was geen doorsnee-Nederlander, maar een Portugese jood, voor wie Nederland zijn tweede vaderland werd! (Nederlandse joden zijn dan ook Oranjegezind.) Dat herinnert ons aan Nederland als toevluchtsoord voor vervolgden elders in Europa: joden uit Spanje en Portugal, medeslachtoffers van de inquisitie, later hugenoten uit Frankrijk enz. (Ziet 'paars' Nederland nog vervolgde christenen? Iraanse moslims, die hier christen worden, gaan door naar de VS.) De jood Da Costa werd christen en hoort ook bij het Réveil, waarbij meerdere joden tot Christus kwamen. 'Israël' was het knooppunt van het internationale Reveil, zegt de kenner mevr.

Kluit. Ook Da Costa's duiding van het 'drievoudig snoer' is dus bepaald niet klein-Nederlands.

4. Een gevaarlijke ideologie

Maar zo'n koppeling van God aan een staat en een land kan ook gevaarlijk worden, en dat niet alleen in roomse landen. Wij denken eerst aan Duitsland. Daar stond op de koppelriemen: Gott mit uns. Dat was onder de protestantse keizer, nog vóór Hitier. Voor deze koppeling viel zelfs Kohlbrugge in Elberfeld: voor dit 'vleselijke' had de man Gods geen oog. Maar ook het Engelse volkslied bidt: God save the Queen, scatter her enemies. En Amerika heet zelfs 'Gods own country'. Wie onze ogen geopend heeft voor deze ideologie is de Zwitserse theoloog Karl Barth. Hij zag hoe in de Eerste Wereldoorlog God werd gespannen voor al deze nationale 'karren', en hij riep: God is de gans Andere, God is de Heilige! Tegenover de Duitse Christenera! in de Hitlertijd concentreerde hij zich op Christus, de enige weg tot de Vader. Wij kunnen geen zinnig woord zeggen over Gods Voorzienigheid buiten x Christus om.

Na de oorlog waarschuwde de hervormde synode voor het 'euvel van de vereenzelviging': onze zaak is niet Gods zaak.

Dat euvel is nu wel geweken, - in het Westen. In Oost-Europa is het weer terug: de Russische kerk dekt de Russische natie en de Servische kerk strijdt voor groot-Servië. Maar bij ons is er een ander euvel ontstaan: wij durven nu God hand nergens meer te ontwaren. Zelfs Nederlandse christen-historici uit de school van Groen deinzen terug voor het 'duiden'. Dr. Huisman promoveerde op Nederland als het tweede Israël, maar ik hoorde hem dat zelf eens op de Driestar als ideologie afwijzen. Ook dr. R. Bisschop heeft eens in het RD afgerekend met onze drieslag. Ik deel ook de argumenten daarvoor. Maar als er niets voor in de plaats komt zijn we alleen een illusie armer. Wat zeggen we nu? Ik stel voor: Land, land, land, hoor des Heeren woord! Of: 'gerechtigheid verhoogt een volk... (en zonde is een schandvlek der natieën)'.

5. Een urgente vraag

De vraag blijft: is 'Gods hand' ooit in de geschiedenis te vinden? Die vraag gaat de geschiedwetenschap te boven, maar moest de theologie meer bezighouden. Waar is God in deze verbijsterende wereld? ! Wij zien eerder afval en anti-christelijke machten. 'God, Nederland en Oranje'? ! Dat is voorbij. We hebben nu een ander trio: afval, euro en paars!

Kunnen we dan niets meer als Gods hand duiden? ! Terug naar de Bijbel. Waar is Gods hand? Waar bevrijding geschiedt voor Israël (De Uittocht uit Egypte, en opnieuw uit Babel: onder Cyrus!); en waar deuren opengaan voor het evangelie (buiten Israël in het Romeinse Rijk, Hand. 11), daar is Gods hand, Zijn Rechterhand. Pas dat maar toe op de kerstening van Europa, op de Reformatie, op de eeuw van de wereldzending, op de bevrijding van nazisme (1945), communisme (de 'Wende', 1989) en apartheid (1994). De vraag is zelfs dieper: wat is de zin van alle gebeuren? Berkhof schreef (in de Koude Oorlog): Christus de zin der geschiedenis. En hij waagde weer te duiden, zoals ik er enkele noemde. Dan springt ook Oranjes verbond met God toch ineens weer in zijn perspectieven. God als bondgenoot in de strijd voor godsdienstvrijheid en recht. Is dat even actueel! In Argentinië en in Nederland.

C. BLENK, DELFT

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen