De val van een bergredenaar

Tot deze scherpe conclusie komt de historicus-journalist Roelof Bouwman in zijn boek over het politieke leven van Willem Aantjes, getiteld De val van een bergredenaar. Het boek, aanvankelijk bedoeld als een louter journalistieke uitgave maar later 'opgekrikt' tot een dissertatie, is niet door Aantjes geautoriseerd. Hij heeft er wel zijn medewerking aangegeven.

6 november 1978

De dramatische middag van de zesde november 1978 staat velen nog onuitwisbaar op het netvlies en het trommelvlies gebrand. Dr. L. de Jong maakte tijdens een persconferentie van het Rijks Instituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD), onder het toeziend oog van minister-president Van Agt, wereldkundig, dat mr. W. Aantjes, sinds 1977 fractieleider van het CDA, lid was geweest van de Waffen- SS, wat zou inhouden dat Aantjes zijn Nederlanderschap zou hebben verloren. Het RIOD was getipt door de Haagse advocaat Jan Hes. Pas de volgende dag reageerde Aantjes op een persconferentie. Maar toen had het grote nieuws zich al zo genesteld in politiek Den Haag en in de samenleving, dat er voor Aantjes geen redden meer aan was. Zijn val was groot. Vanaf dat moment stond Aantjes buiten de politiek en was zijn publieke rol in de samenleving uitgespeeld.

Al spoedig bleek echter dat de informatie van dr. Loe de Jong fout was geweest. Aantjes was geen lid geweest van de Waffen-SS. Om uit Duitsland te kunnen terugkeren, nadat hij daar voor de Arbeitseinsatz heen was gegaan, had hij zich 'aangemeld' bij de Germaanse SS, een ideologische maar ongewapende organisatie, die wel een kweekvijver was van de Nederlandse Landstorm. Hij nam geen dienst bij de Landstorm en werd daarom tewerk gesteld in Port Natal te Assen. Daar werd hij aangesteld als Wache, waker over de gedetineerden.

De fout van De Jong ten spijt, is het Aantjes zwaar aangerekend dat hij zijn SS-verleden, hoe zwaar of licht men ook aan deze 'jeugdzonde' wil tillen, heeft verzwegen.

Merkwaardig is - de schrijver van dit boek duidt er ook op - dat niemand in de eerste twintig jaren na de Tweede Wereldoorlog dit 'verleden' van Aantjes ooit heeft aangekaart, hoewel er in breder kring wel iets (niet alles) van bekend was. Aantjes moet al die jaren, maakt dit boek duidelijk, op een tijdbom hebben geleefd. Liet hij - de begaafde en toch ook wel ambitieuze politicus - ministerschappen zonder oorzaak aan zich voorbijgaan? Toen hij eenmaal gevallen was, maakte de tijdbom in zijn leven plaats voor een bomkrater. Men kan zich nauwelijks voorstellen hoe dramatisch dit alles in zijn verdere leven is geweest.

Achtergrond

Toen Aantjes zich in 1978 verantwoordde, bracht hij ook zijn achtergrond ter sprake. Dat gebeurt ook in dit boek. Het gaat uiteraard om veel meer dan om zijn 'val'. Heel zijn politieke leven wordt doorgelicht.

Aantjes groeide op in Bleskensgraaf. Binnen het gereformeerde-bondsmilieu van Bleskensgraaf behoorde de familie Aantjes tot 'de wat meer verlichte stroming', weet Bouwman. Hij bezocht het Rotterdamse Marnixgymnasium (de nu emeritus predikant J. den Besten was een klasgenoot). Schoolkameraden zeggen dat zijn 'jeugdzonde' ook toen al in andere dingen openbaar kwam.

Politiek gezien kwam hij uit een Antirevolutionair nest. Via prof. dr. J. Severijn, toen voorzitter van de Gereformeerde Bond en tevens lid van het Centraal Comité van de ARP, kwam hij in de politiek. Toen Severijn opstapte uit het Centraal Comité en men hem vroeg 'Welke dominee moeten wij nu vragen? ', zei Severijn: 'Wat nou dominee? Neem die jongen van Aantjes maar, die komt uit een goed nest. Daar zit nog een Kamerlid in.' Zijn tegenkandidaat, de hervormd gereformeerde ds. P. M. van Galen uit Gorinchem, had geen schijn van kans.

In november 1959 stak Aantjes zijn maidenspeech afin de Tweede Kamer. Hij liet toen weten dat hij 'het erfdeel' van L. R Duymaer van Twist - de 'generaal' die jarenlang lid van het hoofdbestuur van de GB en voor de ARP Kamerlid was geweest - en van ds. C. van der Zaal (christelijk gereformeerd predikant en Kamerlid) 'naar beste krachten' wenste te behoeden. In die traditie is Aantjes jarenlang Kamerlid geweest. In de kolommen van de Waarheidsvriend schreef hij van tijd tot tijd over politieke onderwerpen. Bij het overlijden van Duymaer van Twist schreef hij een inmemoriam, trouwens ook bij het overlijden van ds. P. Zandt. Vele malen beriep hij zich op een these van prof. Severijn aangaande christelijke politiek. In de politiek gaat het erom 'het absolute criterium van de eis van Gods wet' te verbinden met 'het relatieve criterium van de zedelijke draagkracht van het volk'.

Ontwikkeling

Aantjes maakte in zijn (politieke) leven onmiskenbaar een ontwikkeling door. Van een 'rechtse' ARP'er ontwikkelde hij zich tot een 'linkse' christen-politicus. Vermaard werd hij om zijn rede op het CDA-congres van 23 augustus 1975, waarin hij voor een krachtige christelijk-sociale politiek pleitte op grond van Mattheiis 25. In dat hoofdstuk spreekt Jezus over het voeden van hongerigen en het huisvesten van vreemdelingen, wat Aantjes, allereerst voor het CDA zelf, toepaste op de wereldproblemen. Zijn rede werd aangemerkt als een 'Bergrede'. Met die rede trok Aantjes brede aandacht. Hij werd er voor velen een soort geweten mee voor de christelijke politiek. Daarom temeer was zijn politieke val zo schokkend.

Nu is het voor mij altijd een vraag geweest waarom het christelijk-sociale element, zoals Aantjes dat met zijn rede beoogde, met links wordt aangemerkt. Begrippen als links en rechts deugen niet als het gaat om het najagen van gerechtigheid in de wereld. Dat is bijbelse opdracht. Maar er was bij Aantjes wel meer aan de hand. Er voltrok zich halverwege de zestiger jaren, zegt Bouwman, bij hem een 'bekeringsproces'. Met het gedachtegoed van Groen van Prinsterer bijvoorbeeld, waarop hij zich in zijn beginperiode in de politiek in historisch getinte betogen placht te beroepen, kon hij niet meer uit de voeten. Daarvoor kwamen in de plaats identificatiefiguren als de moderne Duitse theologe Dorothee Sölle, wiens zuster getrouwd was met een broer van Aantjes' eerste vrouw. Hij ging zich steeds meer 'in haar herkennen'.

Dat gold niet minder voor de niet minder moderne maar dan 'gereformeerde' theoloog H. M. Kuitert. Van Kuitert, zegt Aantjes zelf, werd hij 'helemaal enthousiast'. Dat is wel een ander spoor dan dat van Groen.

Verschuiving

Zo kwam Aantjes ver afstaan van zijn oorspronkelijk hervormd gereformeerde traditie en van zijn eigen mede door mannen als Severijn bepaalde, beginpositie. In woord en geschrift is hij blijven zeggen dat hij een Bleskensgraafse jongen is gebleven en dat hij nooit los zal komen van zijn geestelijke wortels. Dat zal zeker waar wezen. Welk mens komt ooit helemaal los van zijn bakermat? Wel heeft Aantjes later, toen hij bedankt had als lid van de Gereformeerde Bond, verschillende malen, soms ook in harde en onheuse bewoordingen, met name in het blad Hervormd Nederland waarin hij zich publiekelijk bleef uiten, 'de bond' onder zware kritiek gesteld.

Lezenswaardig

Bij de beoordeling in allerlei bladen ' van Bouwmans boek over Aantjes valt de aandacht steevast op Aantjes' politieke val. Daarom haaldeii we hier ook liever de geestelijke achtergrond en ontwikkeling van Aantjes meer naar voren. Daarover had het boek dieper moeten (kunnen) informeren. Zeker ook als het gaat om de vraag of Aantjes' 'jeugdzonde' te verklaren was uit zijn geestelijke achtergrond. Hier geldt nog altijd het onuitroeibare misverstand: 'zo waren ze', in plaats van 'zo waren er'.

Blijft intussen recht overeind dat het boek over Aantjes een deerniswekkend relaas geeft over een mens die hoog geklommen was op de politieke ladder en nog hoger had kunnen klimmen, maar die te maken gehad heeft met het feit dat politiek een hard bedrijf is en publiciteit een meedogenloze rechter. Het verschil tussen de kerk (als het goed is) en de politiek (in de praktijk) is, dat in de kerk van vergeving, ook voor jeugdzonden, mag worden geleefd, terwijl dat woord in het politieke woordenboek niet voorkomt. Dat zeg ik ten spijt de woorden, waarmee Bouwman zijn boek afsluit en ik dit verhaal begon. Aantjes' tijdbom, waarop hij zoveel jaren leefde, maakte plaats voor een bomkrater. Dat is niet niks. En of de tijd de wonden heeft geheeld? Er is er maar één die het zeggen kan.

V.D.G.

N. a. v. Roelof Bouwman, De val van een bergredenaar, uitgave Boom, Meppel, 439 pag., € 25, -.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen