Over de uitleg van het Oude Testament

OUDE EN NIEUWE LEZERS [1]

Oude en nieuwe lezers

Prof. dr. E. Talstra heeft een fascinerend boek geschreven over de uitleg van het Oude Testament*. Een student zal er de handen vol aan hebben. Wie voor aanstaande zondag nog een preek heeft te maken, kan er, denk ik, niet zoveel mee. Maar daar gaat het ook niet om. Het stelt de methodiek aan de orde. Dan hebben we het over vragen als: Hoe pak je de uitleg van het Oude Testament aan? Over welke kundigheden moetje beschikken? Je moet erachter zien te komen wat een tekst heeft betekend voor de mensen tóen. Dat is nog maar het halve werk. Je moet het ook nog kunnen overbrengen aan de mensen nu. In de uitleg maak je al de vertaalslag van het verleden naar het heden. Anders is de uitleg een schot in de lucht. Leg je mensen de Bijbel uit, dan moeten ze het gevoel krijgen: dit is een schot in de roos: ik word geraakt.

Dat kan zowel in positieve als negatieve zin. Voor ons zijn bijvoorbeeld de Psalmen geliefd. Daar zie je Gods kinderen in het hart. Zo hoor je dat in de gemeente zeggen. Zo vóel je dat soms bij het zingen van de psalmen in de eredienst Maar er zijn helaas ook mensen op het Oude Testament afgeknapt. Uit de kerkgeschiedenis kennen wij Marcion. Deze welgestelde scheepsmagnaat uit de tweede eeuw kon het niet verkroppen dat er zoveel ellende was in de wereld. Dat had niet mogen gebeuren. Daar is de Schepper- God voor verantwoordelijk. Marcion noemde Hem denigrerend de demiurg. Dat Griekse woord betekent letterlijk de 'werkman'. Deze Schepper-God is de God van het Oude Testament, een boek vol wrede verhalen en vreemde ideeën. Hoe anders is de God en Vader van de Heere Jezus Christus. Die God is Liefde. Van die God spreekt het Nieuwe Testament, of zoals Marcion dat noemde 'het Evangelie en de Apostel'.

Door de eeuwen heen is het Oude Testament gelezen en hebben mensen zich daarover een mening gevormd. Er zijn dus oude en nieuwe lezers. Tussen hen bestaan grote verschillen. Van invloed daarop zijn de tijd waarin zij leven, de plaats waar zij wonen, de traditie waartoe zij behoren, maar ook - bewust of onbewust - hun maatschappelijke belangen.

Rondleiding

Prof. Talstra is in 'Oude en nieuwe lezers' de gids die ons rondleidt in de werkplaats van de exegese. Hij noemt het uitleggen van het Oude Testament dan ook een ambacht. Om goed te kunnen lezen, moet je dus een vakman zijn of een vakvrouw. Beunhazerij mishandelt de tekst. Dat vraagt van de exegeet een aantal bekwaamheden of competenties. Hij moet in staat zijn alle gegevens te verzamelen die te maken hebben met de totstandkoming en overlevering van de tekst.

Vervolgens moet hij deze tekst kunnen analyseren. Dat analyseren bestaat uit twee onderdelen. In de historische analyse wordt onderzoek gedaan naar wat feitelijk in het verleden is gebeurd en toen schriftelijk werd vastgelegd. De literaire analyse brengt de huidige vorm en opbouw in beeld. In de derde plaats komt dan de interpretatie: wat staat nu in deze tekst te lezen? Belangrijk is dan voor welk standpunt de lezer kiest en bij welke bestaande cultuur van 'leesgemeenschap' hij of zij zich voegt. Dat kan de synagoge zijn, een kerk of academie.

De tekst spreekt voor zich

De moderne bijbelwetenschap werd tot de jaren tachtig van de vorige eeuw beheerst door het historisch-kritisch onderzoek. Dat had een revolutionaire omwenteling tot gevolg. Hosea, Amos en delen uit Jesaja 1 tot 35 beschouwde men als de oudste stukken van het Oude Testament en de Mozaïsche oorsprong van de Pentateuch werd ontkend. Dat leidde tot een reconstructie van de geschiedenis van Israël." Van een feitelijk bovennatuurlijk ingrijpen in die geschiedenis kon in wetenschappelijk opzicht geen sprake zijn. Wie deze visie niet accepteerde, telde in een academische 'leesgemeenschap' niet mee. Dat lot trof ook de Amsterdamse school. Onder invloed van nieuwe ontwikkelingen in de algemene literatuurwetenschap, door contacten met joodse geleerden en naderhand ook geïnspireerd door de geschriften van prof. Miskotte, ging deze 'school' uit van de tekst zoals deze voor ons ligt Het motto was: de tekst spreekt voor zich. Wat er aan historische bijzonderheden achter ligt, doet er niet toe. Dr. Oost gaf aan zijn dissertatie over deze nieuwe opvatting de karakteristieke titel mee: Omstreden bijbeluitleg.

Dat was in 1986. Maar de tijden veranderen. Zonder veel discussie is de literaire analyse voor de uitleg van het Oude Testament nu van evenveel betekenis als de historische analyse.

De context van de gereformeerd-protestantse traditie

De acceptatie van de literaire analyse is een grote stap vooruit. Nog positiever is dat prof. Talstra, voordat hij met zijn rondleiding begint, zich aan ons voorstelt. Hij steekt niet onder stoelen of banken dat zijn eigen manier van lezen van het Oude Testament plaatsvindt in de context van de gereformeerd-protestantse traditie van de christelijke theologie. Dat is zeker ook te merken. Voor de verschillende methoden van exegetiseren neemt hij als voorbeeld de zegen van Aaron en staat dan ook uitgebreid stil bij wat Calvijn, Bavinck en Berkhof daarvan zeggen. Maar wat dit betekent voor de methodiek van de exegese? Aan de hand van de geschiedenis van Achab en de wijngaard van Naboth maakt de auteur duidelijk dat 'men de tekst moet lezen in zijn eigen termen' (196). Daarin gaat het bijzondere boven het algemene. Het bijzondere is de omgang van God met Israël. Het algemene is de godsdienst- en cultuurhistorische achtergrond. Daarmee is dan ook de grens bereikt voor de bezinning op de methodiek van de exegese. De hermeneutiek valt buiten het bestek van dit boek. Dat is een onderwerp apart. Bij de exegese gaat het om de vraag: wat staat er nu precies in de tekst? en bij de hermeneutiek: hoe breng je dat nu over?

De benadering van het Oude Testament als canon

Daarvoor blijven wé nog even stilstaan bij de zegen van Aaron. Dat is leerzaam. Want wat blijkt? De traditie van respectievelijk het synagogale jodendom, het Qumran-jodendom en de vroeg-christelijke gemeente vormt in die gemeenschappen het interpretatiekader voor hun uitleg van de zegen van Aaron. Maar in de gereformeerdprotestantse traditie ligt dat principieel anders. Zij ziet de Bijbel als het Woord van God. Niet omdat de kerk dat zegt, maar op grond van het getuigenis van de Heilige Geest in onze harten. Dat is het mysterie van het geloof. De Schrift legt zichzelf uit Zij brengt haar eigen interpretatiekader mee. Dat is ons vertrekpunt bij de exegese. Wij benaderen het Oude en Nieuwe Testament niet als antieke literatuur of religieus getinte folklore uit een ver verleden maar als canon. De Bijbel als Woord van God stelt ons voor het aangezicht van God. Het is openbaring. Zie de artikelen 2 tot 7 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis.

Het interpretatiekader van de Heilige Schrift

In de benadering van het Oude Testament als onderdeel van de canon van de Heilige Schrift gaat het om de overgeleverde tekst als geheel: van het eerste vers uit het boek Genesis tot het laatste vers uit de profeet Maleachi. Dat is ook de invalshoek van de moderne literatuurwetenschap met in haar voetspoor de Amsterdamse school. Daarbij komt meteen de vraag op of yve ons moeten houden aan de canon van de Hebreeuwse Bijbel of aan de Griekse vertaling van de Hebreeuwse Bijbel. De Nederlandse Geloofsbelijdenis kiest wat de volgorde van boeken betreft voor de Griekse vertaling, maar beperkt zich daarbij tot de boeken van de Hebreeuwse Bijbel. De andere geschriften die in de Griekse vertaling zijn opgenomen, verklaart zij voor apocrief.

De exegese gaat meestal uit van een enkele tekst of perikoop en plaatst deze dan tegen de achtergrond van de Bijbel als geheel. Maar dat proces kan ook worden omgekeerd. Wat zegt het Oude Testament in samenhang met het Nieuwe Testament als één geheel? Drie zaken springen dan in het oog. In de eerste plaats gaat het over God, de

God van Abraham, Izaak en Jakob, de God van Israël, de God en Vader van onze Heere Jezus Christus, de Drieenige God. In de tweede plaats gaat het over de geschiedenis. Ondanks onze breuk met God is dat heilsgeschiedenis. In de derde plaats gaat het over het geloof, waardoor mensen in de gemeenschap met God delen. Dit interpretatiekader is niet een soort computerprogramma. Zo op de manier van: je drukt een paar toetsen in en daar verschijnt op je scherm de complete exegese van de tekst die je had ingevoerd. Voor elke tekst moet worden nagegaan wat exact haar plaats is in relatie tot God, de geschiedenis van de Godsopenbaring en het geloof als gemeenschap met God. Soms kan dat moeilijk zijn. Hoe moet dat bijvoorbeeld met Psalm 137, een vloekpsalm, of met de bruidsschat die David aan Saul moet geven voor Michal in 1 Samuël 18. Soms wordt door één enkele tekst heel de Schrift transparant Bij Luther begon dat met Psalm 31: red mij door Uw gerechtigheid.

Kunnen en kunst

Een goed exegeet moet heel wat kunnen. Dat wordt je tijdens de rondleiding in het laboratorium van de exegese wel duidelijk gemaakt. De aankomende student krijgt zoveel te zien dat het hem af en toe moet duizelen. Maar het exegetiseren is toch vooral een kunst. Het vraagt een groot inlevingsvermogen, niet alleen in de wereld van toen maar ook in onze eigen culturele setting. Lezen deed men in de antieke wereld hardop. Misschien moet de lezer vooral ook een hoorder worden. Er wordt in het Oude Testament veel meer gesproken dan gelezen. Wat gesproken werd, werd vastgelegd. Dat werd dan weer hardop gelezen, opdat de mensen het zouden hóren. In Psalm 1 leest de rechtvaardige voor zichzelf de Wet hardop. Dat is de betekenis van het overpeinzen. Dat doe je met hart en mond. Een variant op de titel van het boek van prof. Talstra zou dus kunnen zijn Oude en nieuwe hoorders.

Kunnen en kennen

De exegeet moet kundig zijn. Hij moet beschikken over de nodige competenties op het gebied van het verzamelen, analyseren en interpreteren. Die competenties vormen het basispakket van de exegeet. Maar dat zegt nog niets over de exegeet als persoon. Competentie is nog geen wijsheid. Dan gaat het over jouw omgang met God. Zonder relatie met God verandert wijsheid in dwaasheid. De vreze des Heeren is het begin en het beginsel van de wijsheid. Het exegetiseren van een bijbeltekst vraagt om een congenialiteit, geworteld in de omgang met de God van de Bijbel. Overigens mag deze congenialiteit nooit misbruikt worden als een alibi voor notoire ondeskundigheid.

Tot slot

Wij danken prof. Talstra voor zijn rondleiding in het laboratorium van de exegese. In zijn boek kunnen wij alles nog eens nalezen. Aan een gids mag je ook vragen stellen. Wat ons in de eerste plaats interesseert, is de betekenis van de keuze van de gereformeerdprotestantse traditie voor de praktijk van de exegese. In de tweede plaats boeit ons de vraag hoe de verhouding is tussen de lezer van de Schrift en de hoorder van het Woord voor de praktijk van de exegese. Prof. Miskotte schreef ooit een boek over de praktijk van de exegese met als titel Om het levende Woord. En dan de laatste vraag wat onszelf betreft een oefening in ootmoed: wat is competentie zonder congenialiteit?

H. J. DE BIE, HUIZEN

*) E. Talstra, Oude en nieuwe lezers, Een inleiding in de methoden van uideg van het Oude Testament, Ontwerpen, deel II, 320 blz., geb., € 29, 90, uitg. Kok, Kampen 2002.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen