IJveraar voor pauselijke kerk

MOORD OP BONIFATIUS GEEN MARTELDOOD

In Mainz was Bonifatius - zijn Angelsaksische doopnaam was Wynfiret of Winfried - een tijdlang bisschop. Wat na de moord resteerde van zijn lichaam werd, pas een tijd later, begraven bij het klooster van Fulda. Delen van zijn lijf vervolgden hun weg als relikwieën, zoals dat meer gebeurde met heilig verklaarde beenderen, hersenen of harten. Die begrafenis in Fulda, met dicht bij zijn graf dat van een Britse abdis die hem zeer beminde, is een verhaal apart, dat we hier niet zullen uitspinnen. Ons gaat het vooral om de vraag, wie Bonifatius eigenlijk was, wat hij in onze gewesten kwam doen en vooral, wat wellicht zijn blijvende betekenis is voor het christendom in de Lage Landen.

Biografen

Dat wij daarbij leentjebuur spelen bij de boeken van Bonifatius-kenner prof. A. J. Jelsma, ligt voor de hand. Deze Kamper emeritus kerkhistoricus heeft zich al decennia verdiept in leven en werk van deze missionaris die de kerk in West-Europa grondig trachtte schoon te maken en te (re) organiseren. Over hem schreef Jelsma een, recent herziene, biografie Bonifatius, zijn leven, zijn in vloed, waarin hij poogt het beeld van de heilige uit vier middeleeuwse heiligenlevens ('Vitae'), elk met een ander doel, enigszins waarheidsgetrouw te reconstrueren. Jelsma gaf in Het leuen als Leerschool zelf vijftien preken van Bonifatius uit, met in- en uitleiding. Of ze ooit door de zendeling zó zijn gehouden, is niet geheel zeker. Jelsma acht die eeuwenoude toeschrijving niet onwaarschijnlijk. En anders stammen ze, zei Jelsma ons, 'in elk geval uit zijn omgeving in het klooster van Fulda. Ze vertegenwoordigen zeker zijn gedachtegoed'.

Kenmerken

Een paar kenmerken van Bonifatius' levenswerk zijn wel dat hij zeer trouw bleef aan de vier pausen onder wie hij diende, dwars tegen de Frankische en Saksische wereldlijke heersers en de lokale geestelijkheid in. Verder dat hij geestelijken het celibaat verplicht voorschreef, toen dat in West-Europa nog geen gemeengoed was. Ook dat hij vooral man was van het kerkrecht, van de (re)organisatie van bisdommen, niet van de dogmatiek.

Jelsma betoogt dat voor Bonifatius de 'stamverwantschap', toen hij naar de gewesten kwam waar zijn Saksische voorouders vandaan kwamen, zeker een rol speelde. Als Angelsaks had hij minder op met de oudere Keltische bevolking van Engeland en hun vorm van christendom. Hij, nederige pelgrim, was voorts iemand van de praktijk en geen theologische intellectueel in een kloostercel. Wel was hij reeds als kind in het klooster opgevoed en hij zou later als bisschop niet in een paleis, maar in een klooster blijven wonen. In zijn Angelsaksische kerktraditie werd het priesterschap trouwens uitsluitend aan monniken toebedeeld. Ongebruikelijk was in zijn tijd ook dat hij geestelijken verbood wapens te dragen en te hanteren. En het valt op dat deze lastige en toch minzame man bij zijn leven niet of nauwelijks wonderen verrichtte. Latere schrijvers van zijn heiligenlevens konden met moeite materiaal voor zijn heiligverklaring bijeenschrapen. Zo is er bij Dokkum, zegt men, toch een heilzame wonderbron ontsprongen...

Opdracht

De bekering der Friezen was echter niet de hoofdtaak van deze pauselijke missionaris. Wat dan wel? Waarom belandde een monnik uit het Engelse Wessex een- en andermaal in Friesland, om daar, ondanks sommige legenden toch wel ongezocht, de marteldood te sterven? Als kind reeds werd hij, zoals ook Willibrord, door zijn ouders afgestaan aan het klooster, als 'puer oblatus' (geofferd, opgedragen kind). De bijbelverhalen van het kind Samuel in de dienst van priester Eli en van de jonge Jezus in de Tempel speelden hierbij zeker een rol, maar de kloosters waren ook de beste onderwijsinstellingen van die dagen.

Nu was het gebruikelijk dat jonge kloosterlingen, monniken en aanstaande of al gewijde priesters, op 'peregrinatio' (pelgrimstocht) gingen. De 'stabilitas loei' (plicht om immer in hetzelfde klooster te vertoeven) gold niet onvoorwaardelijk. Toch was de (eerste) missietocht van Bonifatius (toen nog Winfried) geen jeugdzaak. Hij, geboren in 672 nabij Exeter, was

in 716 al veertiger, toen zijn abt hem toestemming gaf om naar Europa af te reizen. De Franken daar waren al min of meer gekerstend; de Friezen niet. Toch kreeg Winfried van de nog heidense koning Radbod toestemming om in zijn gebied het evangelie te brengen. De prediking had wellicht onvoldoende resultaat: later in 716 ging hij terug naar zijn moederland. Daar werd hij tot abt gekozen, maar | hij bleef het als zijn roeping zien om toch elders het werk aan te vatten. In 718 vertrok hij definitief, eerst naar het graf van Petrus in Rome om zich geheel in dienst van de paus te stellen. Gregorius II had, evenals zijn voorganger Greogrius I, veel op met de Angelsaksen. Hij gaf Winfried een nieuwe naam en de taak, de nog resterende heidense Germaanse volkeren te bekeren. De priestermonnik kweet zich van die opdracht, maar trok pas in een latere fase naar de Friezen en werkte eerst in Beieren, Hessen en Thüringen.

Opnieuw Frisia

Toen hij vernam dat de Friezenkoning Radbod gestorven was, ging hij terug naar waar hij twee jaar eerder was begonnen. Ook de wat oudere Willibrord - die niet zijn door de paus verleende naam Clemens gebruikte - werkte toen in die contreien. Een paar jaar arbeidden Willibrord en Bonifatius rond Utrecht aan de kerstening van die streek, die door de Franken was veroverd op de Friezen. Aartsbisschop Willibrord wilde Bonifatius zelfs tot wij-bisschop en opvolger wijden, maar deze voelde daar toen niets voor. Na onenigheid tussen beide geestelijken ging Bonifatius weer naar Rome en daarna werkte hij, later alsnog (aarts)bisschop, onder meer in het al gekerstende Hessen, Thüringen en Beieren. Doel was vooral een strakkere, pauselijke, (re) organisatie van de kerk. Na een derde bezoek aan de paus werd de toen 65-jarige Bonifatius ook nog pau-" selijk legaat voor het ganse gebied der Germanen. Een benoeming tot aartsbisschop van Keulen ging niet door, omdat de Frankische adel hem niet wenste. Wel werd hij bisschop van Mainz.

Tegenstand - ten dele politieke, ten dele van lokale geestelijken om zijn strak kerkelijk optreden - werd steeds meer zijn deel en in 753 vinden we Bonifatius opnieuw in Utrecht om nogmaals de bekering der Friezen ter hand te nemen. Hun gebied omvatte grote delen van ons land en Noord- Duitsland; het was dan ook min of meer toeval dat hij op 4 (elders las ik: op 5) juni 754 bij Dokkum in het huidige Friesland omkwam. Zijn opvolger in Mainz, bisschop Lullus, bracht zijn lichaam over naar Mainz en later ging het voor een groot deel naar de kloosterkerk van Fulda. Zijn biografen, de eveneens Angelsaksische monnik Willibald uit Fulda voorop, deden het voorkomen dat hij bewust de marteldood zocht, maar daar is weinig bewijs voor. Het kostte hun moeite om wonderen te vinden voor zijn heiligverklaring...

Vazal van Petrus

Bleven zijn missionaire leven en zijn wrede dood nu min of meer zonder gevolg? Nee. De Friezen heeft hij niet zelf meer kunnen bekeren tot het christendom. En elders trof hij, in al oppervlakkig gekerstende gebieden, veel tegenstand jegens zijn zuiveringen. Het Frankische christendom was nog volop vermengd met heidense denkbeelden en gebruiken en de lokale, vaak laag geschoolde, clerus zat niet op de rechtlijnige Engelse pauselijke gezant te wachten! Toch volgden zijn werken hem na. Hierboven zijn ze onder 'Kenmerken' al summier vermeld. Een groot theoloog was hij niet; geen Augustinus, Benedictus of Thomas van Aquino. Wel een trouwe 'herdershond'. Jelsma noemt hem welzijnsofïicier of aalmoezenier, vazal van Petrus en een blaffende hond, iemand die warm-menselijk was jegens anderen en die in al zijn werk één bijbelwoord centraal stelde: God wil dat alle mensen behouden worden. Zo heeft hij gewerkt als hervormer en pastor. Bonifatius' preken - Jelsma geeft hem toch het voordeel van de twijfel - zijn kort, eenvoudig van taal en stijl, wars van veel retoriek. Hij geeft vooral letterlijke Schriftverklaringen, niet de gebruikelijke allegorische. Hij vraagt veel aandacht voor persoonlijke biecht en boete. De doop is bij hem nog vaak volwas senendoop: het gaat om recente bekeerlingen uit het heidendom. De vijftien preken in Het leven als Leerschool beginnen met het ware, ontwijfelbare, katholieke geloof en eindigen met het, bij de doop, afzweren van de duivel en al zijn werken.

Christus centraal

Heel mooi is zijn Paaspreek (nr. 14), al is ze niet te vergelijken met de bekende Paaspreek van kerkvader Chrysostomos. Sommige preken zijn volop rooms-katholiek: over de veertig dagen vasten of de twee rijken. Andere, over het geloof en de liefde, de acht zaligsprekingen of de tweevoudige gerechtigheid, zijn dat veel minder. Christus staat overwegend centraal; we zijn hier nog ver verwijderd van de Maria-mystiek en heiligencultus in latere homilieën.

Ik beweer niet dat deze korte preken - soms twee, drie pagina's - zich prima lenen voor onze leesdienst. Maar persoonlijke lezing geeft wel stichting, al is het meer dan twaalf eeuwen geleden dat de zendeling ze uitsprak voor hij bij Dokkum het leven liet. Dat dit mogelijk geen marteldood was omwille van zijn boodschap en veeleer een politieke moord, doet er niet zoveel meer toe.

H. H. J. van As, Apeldoorn

Met dank aan 'Bonifatius. Zijn leven, zijn invloed' door Auke Jelsma. Herziene uitgave, Meinema, 2003, 183 blz.; € 18, 50. En 'Het leven als Leerschool, preken van Bonifatius' bezorgd door Auke Jelsma. Uitgave: Splanade (is prof. Jelsma te Laren), 95 blz., € 10, -. Info: tel. 035-53802900).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen