Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Geen vreemde leer voorgesteld

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Geen vreemde leer voorgesteld

DE HANDDRUK VAN DE OUDERLING [L]

6 minuten leestijd Arcering uitzetten

Aan het begin van de kerkdienst geeft een ouderling, de presbyter in oude taal, de voorganger een hand. Zoiets gaat bijna onopgemerkt, maar heeft intussen wel een grote lading gekregen. Een ouderling die dienst heeft, bereidt zich daar goed op voor en is deze dienst nog meer dan anders betrokken bij de inhoud en de orde van de kerkdienst.

Als de dienst ten einde is, wordt van hem verwacht dat hij de dienaar van het Woord opnieuw met een handdruk opvangt. Met enige regelmaat is er discussie over de vraag wat deze handdruk, de zogenaamde presbyteriale handdruk inhoudt. Wat drukt de ene hand in de andere uit?

Geschiedenis

De geschiedenis van onze liturgie geeft hierover niet zonder meer duidelijkheid. De wortels van de liturgie in onze kerkdiensten liggen voor ons land voor een groot deel in Londen, bij de vluchtelingengemeente van a Lasco en van Micron. De laatste beschrijft in De christlicke ordinantiën vrij gedetailleerd de opbouw van een kerkdienst. Daar lees ik niets van een handdruk aan het begin van de dienst. Als de gemeente op zeker tijdstip is samengekomen, 'gaet den Dienaer opten stoel: ende voer al vermaent hy de Ghemeinte tot bidden'. De enige voorwaarde bij hem is dat de oudèrling aanwezig dient te zijn. De voorganger begint eenvoudigweg vanaf de kansel met een oproep tot gebed ter verootmoediging. Wie zijn oor bij een andere bron van onze erediensten te luister legt, bij Calvijn, komt er ook bij hem achter dat er geen sprake is van een handdruk door de ouderling aan het begin van de dienst. Uit een beschrijving van een Straatsburgse dienst ergens tussen 1545 en 1547 komt naar voren dat de voorganger zijn dienst alleen verricht, dat wil zeggen zonder handdruk op enige plaats of enig moment in de dienst.

Naar de kansel

Als we met deze gegevens in ons achterhoofd naar de eerste Nederlandse synoden, die voor de wording van de Nederlandse gereformeerde liturgie van belang zijn, kijken, dan verwondert het ons niet meer dat daar met geen woord wordt gerept over de door ons bedoelde handdruk. Wesel (1568), Emden(i57iJ, Dordrecht (1574 en 1578), Middelburg (1581) en Dordrecht (1618-1619) zwijgen hierover. In de zeventiende en achttiende eeuw komt de predikant de dienst binnen, loopt rechtstreeks naar de kansel, hangt zijn hoed op de daarvoor bestemde haak en begint de dienst met votum en gebed.

De conclusie uit de eerste eeuwen van onze Nederlandse gereformeerde li-turgie luidt ten aanzien van de handdruk: die bestond niet. Het was geen liturgische handeling van belang. Waar komt die handdruk dan vandaan? Zoals met zoveel liturgische gebruiken die ooit zijn ingevoerd, is dat onbekend. Op een gegeven moment worden bepaalde zaken gedaan en al snel gaan de dingen nu eenmaal zo en wordt het een ijzeren traditie. Maar wie weet nog waarom en sinds wanneer?

Afscheiding

Mijn eerste gegevens over de handdruk dateren uit de tijd van de Afscheiding (1834). Het was voor afgescheidenen niet zonder gevaar diensten te beleggen. De overheid voerde in het begin actief repressiebeleid. Uit die tijd stamt het gebed voor de dienst, het zogenaamde consistoriegebed. Ook dat gebed ontbrak in de tijd van Reformatie en daarna.

In het consistoriegebed, door de ouderling vooraf uitgesproken, werd God om bescherming gevraagd gedurende de komende dienst. Dit gebed geschiedde wat achteraf in alle stilte en zonder opsmuk. Dan bracht de ouderling de predikant binnen en bevestigde met een handdruk het begin van de dienst. Het gebed was gedaan, alles was nu gereed, het lag in Gods Hand.

Orde en regelmaat

In de negentiende eeuw is er in de Hervormde Kerk, onder invloed van de ethische beweging (Gunning) ook een herwaardering van liturgisch besef in opkomst. Dit gaat gepaard met een nieuwe doordenking van de gang van zaken tijdens de kerkdienst. Daarin speek ook de ouderling een rol. Tegen de chaos, onordelijkheden en onoorbaarheden in, pleit men weer voor orde, regelmaat, netheid en een zekere deftigheid. Daarbij past bijvoorbeeld ook een gemarkeerd en bepaald begin van de kerkdienst. Dat is als de predikant binnenkomt. De ouderling 'brengt hem op' en de dienst kan beginnen.

Daarbij is ook de zin van deze handdruk doordacht en heeft men aansluiting gezocht bij het oude formulier van bevestiging van ambtsdragers. De ouderling is vanouds de figuur die 'zit op de leer'. Hij oefent opzicht uit over de gemeente en over haar dienaren. In het klassieke bevestigingsformulier van ouderlingen klinkt het wat dat laatste betreft zo: 'Is hun ambt, inzonderheid mede toezicht te nemen op de lering en de wandel van de dienaren des Woords, ten einde alles tot stichting dpr Kerk gericht moge worden, en dat geen vreemde leer worde voorgesteld. ' De handdruk aan het begin en aan het einde van de dienst drukt nu uit dat de ouderling deze verantwoordelijkheid kent en neemt.

Toenemende waardering

De geschiedenis van de twintigste eeuw laat zien dat men vooral bij deze gedachtegang aansluiting heeft gezocht: de ouderling is verantwoordelijk of liever medeverantwoordelijk voor de inhoud van de kerkdienst, vooral bepaald door de preek. Daarbij valt vooral op dat de rol en waardering van de ouderling toeneemt. In het eerder genoemde formulier wordt over die ouderling vooral gesproken als de 'hulp en bijstand van de Dienaar des

Woords', wiens taak het is om 'met goede raad de Dienaren des Woords behulpzaam te zijn'. Met andere woorden, in de zestiende en zeventiende eeuw valt toch de nadruk op de hulp van de ouderling ten opzichte van de predikant. Van een noodzakelijke of uitdrukkelijke handdruk aan het begin van de predikdienst is helemaal geen sprake. In de negentiende en vooral twintigste eeuw komt de eigenheid van het ouderlingenambt sterker naar voren.

Naar mijn indruk word onder andere de handdruk dan aangegrepen om dit te benadrukken. Prof. dr. H. Jonker geeft in zijn boek Liturgische oriëntatie erg hoog op van deze handdruk, zonder historische verantwoording overigens. Ik citeer hem uitvoerig, omdat hij heel kernachtig het heersende denken rondom deze handdruk aangeeft. 'Die handdruk van de ouderling leert ons elke zondag dat wij in een presbyteriale kerk zitten en niet in een episcopale kerk. (...) In de bisschoppelijke kerk komt de dienaar de kerk binnen en schrijdt naar het altaar. Geen handdruk. Hij is de gezondene en heeft krachtens opdracht van hogere instanties de mysteriën des heils mee te delen en uit te reiken aan de gemeente.

In de presbyteriale kerk komt de dienaar met de ouderling van dienst en de kerkenraad binnen en wordt door de ouderling naar de kansel geleid. Wel de handdruk. Dit gebaar is een zinvol gebaar, want het betekent dat de dienaar in medeverantwoordelijkheid van de kerkenraad en de gemeente de dienst des Woord verricht. De bediening van Woord en sacrament wordt medegedragen door de kerkenraad en de gemeente. Mede namens hen verkondigt de dienaar het Woord.'

W. P. VAN DER AA, NUMANSDORP

Dit artikel werd u aangeboden door: de Gereformeerde Bond

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 16 september 2004

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's

Geen vreemde leer voorgesteld

Bekijk de hele uitgave van donderdag 16 september 2004

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's