Het Réveil blijft boeien

Het Réveil, internationaal als het was, is de eerste beweging van christenen geweest die zich na de grote catastrofe heroriënteerden. Beweging van christenen. Niet van de nationale kerken. Haar leiding berustte in den regel in de handen van hen die zelf het Verlichtingsdenken huldigden. Maar er waren christenen die tot een bewust geloof kwamen, het geesteloze karakter van hun tijd gingen verstaan en zich daartegen Christus-belijdend verzetten. Christenen, die vanuit de algemene inertie en het heersend optimisme ontwaakten en aan wie het werd gegeven anderen te wekken. Een Réveil werd geboren. Wij spreken erover als hét Réveil, het Réveil van de negentiende eeuw.

Aan deze beweeglijke beweging werden inmiddels al vele studies gewijd. Te onzent genieten de studies van mevrouw dr. M. E. Kluit de meeste bekendheid. Nadat zij in 1936 haar eerste studie over het Réveil had gepubliceerd, heeft dit onderwerp haar, een achterkleindochter van de onversneden Réveilman Willem de Clercq, haar leven lang niet meer losgelaten.

TWaalf karakteristieken

De auteur heeft een poging gedaan elk van de twaalf Réveilfiguren een korte karakteristiek te geven. Willem Bilderdijk heet 'de pater familias van het Réveil', Isaac da Costa 'de heraut van het Réveil', Jan ter Borg 'de Johannes-figuur van het Réveil', enz.

Men zou zich kunnen verwonderen over het feit dat hij Guillaume Groen van Prinsterer 'een kind van het Réveil' noemt. Maar de heer Van der Zwaag laat de lezer niet lang in het onzekere. Al in het begin van het hoofdstuk over Groen vertelt hij dat deze zichzelf zag - aldus een uitlating in zijn studie over Maurits en Van Oldenbarnevelt (uit 1875) - als 'issu de Calvin, enfant du Réveil'.

Behalve de reeds genoemden treden Abraham Capadose, Willem van Hogendorp en diens broer Dirk, Willem de Clercq, Willem Messchert en Cornelis Carel Callenbach voor het voetlicht. Behalve deze tien bekenden komen er twee opvallende namen voor. De eerste is die van Jacob van Lennep, die wordt gekarakteriseerd als 'de apostaat (afvallige, red.) van het Réveil'. In zijn jonge jaren toonde Van Lennep een grote verbondenheid met Bilderdijk. In 1826 droeg hij aan deze leermeester zijn bundel berijmde studentengesprekken en natuurtaferelen Academische Idyllen op. Het jaar daarop liet hij een uitvoerig gedicht onder de titel De Genade verschijnen, de bewerking van een gedicht van Louis Racine in de Franse taal. Tijdgenoten herkenden hierin de denkbeelden van 'dwepers' en 'geestdrijvers' als Da Costa! Maar langzamerhand vervreemdde Van Lennep van zijn vroegere overtuiging. Het trieste verschijnsel deed zich voor, dat naarmate Van Lennep meer roem oogstte, de vervreemding van het Réveil toenam. Deze ontwikkeling heeft zich bij anderen ook zo dikwijls voorgedaan ... Toen in Frankrijk het Leuen uan Jezus van de hand van Ernest Renan was verschenen (1863), toonde Van Lennep zich daar zeer mee ingenomen. Is Van Lennep tot zijn laatste snik een afvallige gebleven? Op zijn sterfbed gaf hij nog de verzekering aan zijn zoon te zullen bidden.

Aristocraten

Het Réveil staat bekend als een aangelegenheid van aristocraten. De Réveilfiguren, de Réveilgetuigen behoorden overwegend tot Nederlands adel en patriciaat. Hun namen zijn alle terug te vinden in de 'rode' en 'blauwe boekjes'. Maar er waren uitzonderingen. Daarvan getuigt nóg een naam in deze bundel, namelijk die van Bastiaan Heykens, 'de kleine burgerman van het Réveil'. Ook dr. B. de Gaay Fortman heeft aan hem een opstel gewijd dat in zijn postuum uitgegeven bundel Figuren uit het Reueil (1980) is opgenomen. In de brieven die de Réveilvrienden wisselden, komt Heykens meermalen voor, zodat het spoor van deze zeepzieder uit Muiden in grote lijnen gevolgd kan worden. Aardig is het te lezen hoe hij welkom was in de hoge kringen en hoe hij daar werd gerespecteerd als een oprecht kind van God. Niet alleen hij logeerde meermalen bij de Réveilvrienden, ook de 'vrome vrouw de Bruyn' was wel bij hen te gast. De standsverschillen verdwenen niet, maar de afstand werd overbrugd door het gemeenschappelijk geloof.

Literatuuroverzicht

Het boek is door boekhandel Gebr. Koster te Barneveld in een prachtige, stevige band smaakvol uitgegeven en van vele afbeeldingen voorzien. Elk hoofdstuk sluit af met een lange reeks noten, die als bewijsplaatsen dienen. De bladzijden 493 tot 509 bieden een literatuuroverzicht, in totaal enkele honderden titels. De rubricering van de titels verloopt niet altijd logisch. Enkele voorbeelden. Het is wat merkwaardig dat de gedrukte briefwisseling van Bilderdijk niet bij de B. is ondergebracht, maar bij de M. (Mr. Bilderdijk's Briefwisseling). De bundel Kohlbrugge-artikelen uit 1976 is een keer vermeld bij de H. (Hermann Friedrich Kohlbrugge), waar men vermelding bij de K. zou verwachten.

Behalve uit gedrukte bronnen heeft de heer Van der Zwaag ongepubliceerde archivalia, vooral brieven, benut. De vele citaten uit de brieven brengen de vrienden uit het Réveil heel dichtbij. Een uitvoerig register van namen sluit het boek af. Drukfouten en onvolmaaktheden zijn nooit geheel te voorkomen. Zo miste de Duitse theoloog E. W. Hengstenberg levenslang het adellijke 'von' dat hem hier wordt gegeven.

Reveildames

Van harte beveel ik deze mooie bundel aan. Wie nog niet zo veel van het Réveil weet, vindt hierin een prachtige inleiding. Wie er meer in thuis is, zal nog menig detail vernemen dat hem onbekend was of was ontgaan. De schrijver moet zich veel studie en inspanning hebben getroost om ons dit royale boek voor te leggen. Zijn keuze van het twaalftal is goed te verdedigen, maar misschien komt hij nog eens met een vervolg over andere, iets minder prominente mannen uit het Réveil, zoals James, Wormser, Höveker, de beide Van Zuijlens, Twent, Kohlbrugge, Mackay, Felix e.a.m. en over de Reveildames zijn ook mooie dingen te vertellen.

Bij de lezing overviel mij wel een triest gevoel. Wanneer we de familienaam van de Réveilvrienden in onze tijd nog tegenkomen, ontmoeten we in deze nazaten geen geestverwanten met hun voorgeslacht. Of zouden er toch nog uitzonderingen ten goede zijn? Ook dacht ik: de standenmaatschappij bestaat nu geheel anders dan in de negentiende eeuw - maar wat zijn er in de huidige maatschappij onder de meest vooraanstaanden weinigen die met eenzelfde moed als toen ingaan tegen de tijdgeest die nu alom heerst! Wanneer dit boek ertoe leidt dat lezers komen op de hoogte van het Réveil, is het werk van de schrijver rijkelijk beloond. Op de hoogte van het Réveil - dat wil zeggen, in een turbulente en wetteloze tijd als de onze, door genade leven in het geloof en in Gods bevrijdende waarheid, om, waar wij ook staan, de Koning der koningen te belijden en te verwachten.

L.J. GELUK, ROTTERDAM

N.a.v. W. van der Zwaag Ttoaalf Réveilgetuigen. Uitg. Gebr. Koster, Barneveld; € 139, 50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen