Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Geloven op de Veluwe

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Geloven op de Veluwe

VELUWENAAR ZET 'ALLE KAARTEN OP ZIJN BINNENSTE´

7 minuten leestijd Arcering uitzetten

Het beeld dat de Veluwe en zijn bewoners oproept bij de gemiddelde Nederlander, is duidelijk: als deel van de Biblebelt wordt deze streek van het land nog steeds gestempeld door het christendom, en met name door de orthodoxe stroming daarbinnen. De kille wind van de secularisatie - elders zo duidelijk merkbaar - lijkt op de kerkelijke gemeenten, verscholen tussen de Veluwse bossen en velden, weinig vat te hebben. 'Godsdienst hangt hier nog zwaar tegen de hanenbalken' (Gerrit Achterberg).
Terwijl in de steden van ons land menig kerkgebouw moet worden afgestoten, omdat er geen gemeente meer is die samenkomt, trekt het Veluwse volk des zondags nog steeds massaal ter kerke. Maar hoe orthodox is de Veluwenaar eigenlijk en hoe zwaar zijn godsdienst? En is dat altijd zo geweest?
De Veluwe geniet momenteel meer dan alleen toeristische belangstelling. Dr. H. Vreekamp boeide met zijn boek Zwijgen bij volle maan, Veluwse verkenning van Edda, Evangelie en Thora waarin hij met ons het Veluwse landschap doorwandelt. De schrijver Iaat ons de joodse, christelijke maar vooral ook heidense wortels ontdekken die hier - maar net onder de oppervlakte - verscholen zitten, en die in het landschap te markeren zijn. En niet alleen in het landschap trouwens: ik ben van nature heiden.

Geschiedenis
In januari jl. promoveerde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam A. Sulman op een studie Geloven aan de zoom van de Veluwe, waarin hij onderzoek doet naar de geschiedenis van de kerkelijke liggingen op de Noordwest-Veluwe in de negentiende eeuw. Dr. Sulman (geb. 1942) woont zelf al dertig jaar in zijn gebied-van-onderzoek, heeft een loopbaan in het welzijnswerk achter de rug en studeerde geschiedenis.
Heeft het boek van dr. Vreekamp de vorm van een theologisch essay, in de dissertatie van Sulman komen historische (streek)aspecten naar voren, gericht op de godsdienstbeleving van de Veluwenaar. Hij legt zich daarbij de nodige beperkingen op.
Allereerst richt hij zich in zijn beschrijving op de kerken uit de Reformatie. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar er zijn op de Veluwe naast de Gereformeerde Kerken de eeuwen door ook rooms-katholieke parochies blijven bestaan. Daarnaast is het veld van onderzoek beperkt tot de Noordwest-Veluwe, al staat dit deel - zoals Sulman zelf in een interview aangeeft (Barneveldse Krant, 22 januari 2005) - voor het grotere geheel. In de geschiedenis bakent hij zijn beschrijving af van 1795 (het ontstaan van de Bataafse Republiek) tot aan de Eerste Wereldoorlog.

Indeling
In de eerste hoofdstukken van het boek worden de contouren geschetst.
In Land en bewoners (hoofdstuk 1) vinden wij een geografische beschrijving van de Veluwe in de negentiende eeuw en een typering van de volkscultuur.
In Stad en platteland (2) wordt het verschil aangegeven tussen de (kleine) steden en het achterland.
In Macht en gezag (3) komt de verhouding van de bestuurders, de lokale elite enerzijds en de bevolking anderzijds aan de orde. Sulmans boek kent dus een brede inzet, waarna de geestelijke ontwikkelingen in de negentiende eeuw worden geschetst; een eeuw waarin Afscheiding en Doleantie markante momenten zijn.
In de hoofdlijn die hij vervolgens tekent (vanaf hoofdstuk 5 Geestelijk leven), onderscheidt Sulman verschillende ontwikkelingsfasen. Aan het begin van de negentiende eeuw ademden de hervormde gemeenten op de Veluwe een gematigde vorm van calvinisme, wars van scherpslijperij. Zo gaf de invoering van de in 1807 aanvaarde bundel Evangelische Gezangen geen problemen op de Veluwe. Dat was elders wel anders!
Een eerste kentering signaleert hij vanaf 1840. Een nieuwe lichting predikanten, sterk onder invloed van het Reveil, met het verlangen naar een geestelijke opwekking, deed zijn intrede in de gemeenten. Het aantal tuchtmaatregelen vanwege een onchristelijke levenswandel nam toe. Helder laat Sulman zien dat vooral de invloed van de predikant hierbij meestal beslissend was. Het moet er op de Veluwe - blijkens de vele citaten uit diverse notulenboeken - soms ruw en rauw aan toe zijn gegaan.

Doleantie
Terwijl de Afscheiding weinig zichtbare sporen trok, was dat bij de Doleantie wel het geval. De beweging rond Abraham Kuyper bracht scheiding tussen hervormden en gereformeerden in de verschillende dorpen, waar deze eeuwenlang tot één kerkelijke gemeente hadden behoord. Dat is heel ingrijpend geweest. Toch vormde ook deze beweging geen impuls voor een bevindelijke beweging. Deze blijft beperkt tot conventikel-vorming op verschillende plaatsen. Alle nadruk viel in de beweging van de Doleantie op orthodoxie in de leer.
De conclusie moet zijn dat de huidige kerkelijke situatie op de Veluwe ontstaan is als reactie op landelijke kerkelijke gebeurtenissen. Met name de verbondsvisie die onder dolerenden gangbaar was, riep verzet op. Zo heeft de bevindelijke stroming onder de gereformeerden aansluiting gevonden heeft bij de traditioneel ingestelde Veluwenaar. Daarmee eindigt de beschrijving; de ontwikkelingen van na 1920 vallen buiten het bestek van het boek.

Kracht en zwakte
Het boek heeft zijn kracht en zijn zwakte. De kracht van ligt hierin dat het van onderop geschreven is. Aan het streekarchivaat Noordwest-Veluwe is gedetailleerde informatie ontleend, niet alleen over de kerkelijke situatie in de negentiende eeuw, maar ook over de sociaal-economische problemen in die tijd. Notulen van kerkenraadsvergaderingen geven ons inzicht onder andere in de manier waarop de diaconie functioneerde, en de ouderlingen omgingen met de kerkelijke tucht. Wij krijgen een nauwkeurig inzicht in de kerkelijke conflicten die er speelden. Allerlei lokale bronnen zijn geraadpleegd, aangevuld door mondelinge overlevering. Zo wordt de geestelijke ontwikkeling van de streek heel dicht getekend tegen de achtergrond van het leven-van-alledag. Deze ontwikkeling krijgt zo reliëf en blijft niet in de lucht hangen. Hier is de historicus in zijn element.
Dat dit boek dichtbij de mensen-van-toen staat, heeft wel het gevaar van te weinig afstand en te weinig (theologische) reflectie in zich. Wie vragen over het geloofsleven wil beantwoorden, moet ook andere bronnen aanboren dan streekarchieven en aantekeningen van plaatselijke kerkenraden. Soms zijn er theologische vragen te stellen aan de historicus. De gehanteerde begrippen die hij hanteert, zijn soms diffuus. Wat verstaat Sulman precies onder orthodoxie, orthodox calvinisme, bevinding en kerkelijke ligging? Zijn argumentatie had hierdoor kunnen worden aangescherpt.
Verder heeft het boek door de gedetailleerde uitwerking van de lokale geschiedenis soms iets vermoeiends. Er mag wat meer vaart zitten in de verhaallijn. Maar misschien heeft dat wel met de onrust van de theoloog te maken, die al bijna halverwege het boek is, voordat het kerkhistorisch deel begint.

Herkenning
Wie op de Veluwe woont en werkt, treft bij het lezen van dit boek herhaaldelijk punten van herkenning aan. De vroegere afgeslotenheid van de streek heeft zeker zijn invloed gehad op de mens die hier woont en leeft. Enigszins teruggetrokken en bedachtzaam, 'zet alle kaarten op zijn binnenste' (H. Vreekamp, a.w., p. 45). Verweven als hij is met zijn vertrouwde omgeving, zijn vaste gewoonten en bestaande gebruiken hem dierbaar.
Deze houding is niet van vandaag of gisteren, maar al van eeuwen her. Ook het dóórdringen van de gereformeerde prediking vanuit de steden naar het Veluwse land lijkt een zaak van lange adem geweest te zijn. Heel typerend (pag. 101): 'Zeker op het platteland van de Veluwe had de Reformatie tijd nodig haar plaats te veroveren. In 1599 stonden er nog volop kruisen, beelden en kapellen langs wegen en kruispunten, terwijl in de kerken altaren werden aangetroffen, (vgl. ook G. Morsink, Joannes Anastasius Veluanus, Jan Gerritsz. Versteghe, Levensloop en ontunkkelingsgang, Kampen 1986). Wie op de Veluwe leeft, moet de tijd nemen.

De Veluwenaar bestaat niet, maar dat neemt niet weg dat de mens in deze streek gemiddeld gesproken zeker als traditioneel te typeren is. En tegelijk - en dat is de centrale stelling van Sulman - is de Veluwenaar nog maar betrekkelijk kort orthodox. De vorming van de Gereformeerde Gemeenten en de oprichting van de Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde Kerk, beide aan het begin van de twintigste eeuw, werden factoren van betekenis, vooral na de Tweede Wereldoorlog. Daarmee kreeg het 'geloven op de Veluwe' een meer orthodox gewaad. En wat daaronder zit ...? 

N.a.v. A. Sulman:
Geloven aan de zoom van de Veluwe. Een onderzoek naar de geschiedenis van de kerkelijke liggingen op de Noordwest- Veluwe in de negentiende eeuw.
Uitg. Kok, Kampen; 296 blz.; € 29,90.

Dit artikel werd u aangeboden door: de Gereformeerde Bond

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 23 juni 2005

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's

Geloven op de Veluwe

Bekijk de hele uitgave van donderdag 23 juni 2005

De Waarheidsvriend | 16 Pagina's