De rechterhand van Calvijn

Op 24 juni 1519 werd Théodore de Bèze, Theodorus Beza, in Vezelay (Frankrijk) geboren en op 13 oktober 1605 overleed hij in Genève. Hij was toen 86 jaar. Calvijn overleed op 27 mei 1564. Hij was nog geen 55 jaar. De relatie tussen Calvijn en Beza was hecht. Beiden hadden hun wortels in Frankrijk, beiden hadden raakvlakken in hun brede scholing en vorming, beiden leerden in het Franse Bourges Grieks van de Duitse leraar Wolmar door wie beiden in aanraking met het Lutherse gedachtegoed kwamen, en beiden kwamen tot een definitieve breuk met Rome.
Beza vluchtte in oktober 1548 met zijn vrouw, Claudine Desnoz, vanuit Frankrijk naar het toevluchtsoord Genève, bergerie/schaapskooi van de tien jaar oudere Calvijn. Deze adviseerde Beza om zijn eerder in het geheim gesloten huwelijk kerkelijk te laten bevestigen. Calvijn ging in de trouwdienst van Beza en Claudine voor. Hun huwelijk bleef kinderloos.

Vader en zoon
In betrekkelijk korte tijd groeide de band tussen Calvijn en Beza. De leidinggevende predikant van Lausanne, Pierre Viret, verkreeg op zijn verzoek de medewerking van Calvijn om Beza te bewegen de leerstoel klassieke literatuur aan de Academie van Lausanne te bezetten. Viret verwachtte eel van Beza voor de kerk in Lausanne. Met gevolg dat Beza op 6 november 1549 met zijn vrouw uit Genève vertrok, en in Lausanne Grieks ging doceren. Op aanraden van Calvijn had de gemeente van Lausanne hem beroepen, zodat Beza weldra docentschap en predikantschap combineerde.
Tegelijk bleef Beza met hart en ziel bij Calvijn en Genève betrokken. Doordrongen van de hoeveelheid werk van Calvijn, nam hij hem werk uit handen door tegenstanders te weerleggen en door Calvijn te verdedigen. Beza spande zich in Lausanne en Genève te verenigen.
Op 21 juni 1551 schreef Viret aan Calvijn dat Beza, evenals tal van anderen, aan de pestziekte leed. De kerk en de hele geleerde wereld zou volgens hem een groot verlies lijden, als Beza ging sterven. Alleen de gedachte bezorgde Viret tranen in de ogen. Calvijn liet in zijn antwoord merken dat hij van Beza hield 'die mij meer dan een broer liefheeft, die mij als een vader vereert'. Calvijn vervolgde: 'Echter nog veel smartelijker lijkt het verlies me toe, dat de kerk zou moeten lijden, als deze man, waarvan ik zeer groot voordeel verwacht, reeds bij het begin van zijn loopbaan door een zo plotselinge dood zou weggenomen worden ...' Calvijn eindigde zijn brief met de wens dat Beza als verhoring op hun gebeden in leven zou blijven. En Beza genas.

Samen tegen ketterijen
Calvijn en Beza waren beiden doordrongen van het gevaar van dwalingen. De ex-monnik Jérome Bolsec, theoloog en arts, noemde de predestinatieleer een absurde leer. De Spanjaard Michel Servet loochende de drie-eenheid. Sebastiaan Castellio keerde volgens Calvijn en Beza van alles om. Bijvoorbeeld het Hooglied noemde hij een vuil en onbehoorlijk boek. Na vermaand te zijn, beledigde Castellio de predikanten. Hij las hen de les gericht op gewetensvrijheid en verdraagzaamheid, citeerde Erasmus: 'Ik ben geen rechter over het geweten van een ander, noch heerser over het geloof van een ander'. Castellio had het over tolerantie ten opzichte van ketters, want tarwe en onkruid moeten samen opwassen tot de oogst. Dit laatste beaamden Calvijn en Beza, maar daarom blijft tucht volgens hen wel nodig. Dit kan zelfs excommunicatie, verbanning, met zich meebrengen. Tucht kan helaas niet alle kwaad uitroeien en blijft altijd voorlopig.
Bleven Calvijn en Beza in het vraagstuk van de tolerantie steken of gaven zij er toch ook impulsen aan? Zelfkritiek was er, getuige een reactie van Beza richting Marnix van St. Aldegonde, die van 1560-1562 samen met zijn broer bij Calvijn en Beza studeerde. Beza gaf toe dat hij soms te fel van leer trok.

Academie van Calvijn en Beza
In 1558 was Beza, na verwikkelingen in Lausanne, met enkele collega's naar Genève teruggekomen. Beza werd in Genève leraar Grieks en Calvijns rechterhand aan de recent opgerichte Academie. Calvijn was diep doordrongen van het grote belang van onderwijs. Zijn Institutie was daar al op gericht. Wie een bezoek brengt aan de monumentale St. Pierre in Genève, treft een bord aan dat herinnert aan de oprichting in 1559 van het college en de academie. Het gaat in feite om de dubbele onderwijsinstelling van een college met daarboven een academie. De Academie/Universiteit telde in 1559 ongeveer 160 studenten en het College bijna 600 leerlingen.
Bij de oprichting op 5 juni 1559 opende Calvijn de feestelijke dienst in de St. Pierre met gebed en een korte toespraak. Roset las namens de burgemeester en de stadsraad de schoolwet, de geloofsbelijdenis en de namen van leraren, professoren en rector Beza voor. Laatstgenoemde hield de inaugurele rede. Leerlingen zijn volgens hem niet samen voor feestelijke spelen, liefdesoefeningen en gevechten, zoals bij de Grieken, maar om vorderingen te maken in de religie en in alle goede kunsten. Genève stond model voor Europese universiteiten.

Psalmen: Calvijn en Beza
Calvijn liet zich door Beza vervangen op het zo belangrijke godsdienstgesprek te Poissy, dat van 9 september tot 14 oktober 1561 geduurd heeft. De adellijke Fransman mocht zich verheugen in een goede reputatie als spreker en diplomaat. Beza bleek echter
 

Op 13 oktober is het vierhonderd jaar geleden dat Theodorus Beza overleed, vooral bekend als de opvolger van Calvijn. In twee artikelen gaat ds. C. van Sliedregt uit Nunspeet, die in 1996 promoveerde op de studie Calvijns opvolger Theodorus Beza. Zijn verkiezingsleer en zijn belijdenis van de drie-enige God, in op Beza's verhouding met Calvijn en op de prediking van Beza.

RED. DE WAARHEIDSVRIEND

minstens zo vasthoudend als Calvijn. De eucharistie werd het breekpunt. Vanaf die tijd staan Wittenberg, Rome en Genève voor Lutheranisme, Rooms-Katholicisme en Calvinisme. In Beza's reiskoffer bevond zich het manuscript van het eerste volledige psalmboek van Genève, gereed voor de drukker. Beza, wiens dichtader bleef, had op verzoek van Calvijn, die met de psalmberijming begon, deze samen met Clément Marot na jaren voltooid. De muzikale composities van de melodieën waren van Louis Bourgeois en Claude Goudimel. Het Franse hof gaf toestemming. Onder het Privilege van de Koning waren er 45 drukkerijen in Frankrijk bij betrokken. De eerste oplage omvatte 50.000 exemplaren. Beza, die de grote drukcontracten afsloot, bestemde de opbrengst van de psalmberijming van Genève voor hugenotenvluchtelingen. Het psalmgezang bleek een geweldig geestelijk wapen in leven en in sterven. En nog.

Beza volgt Calvijn op
Reeds ongeveer twee jaar voor zijn levenseinde, in 1562, vroeg Calvijn Beza het voorzitterschap van het ministerie van predikanten van hem over te nemen. Beza zou tot 1580 voorzitter blijven.
Van zijn sterfbed sprak Calvijn zijn collega's toe: 'U hebt Beza gekozen om mijn plaats in te nemen. Spant u in om zijn werk te verlichten, want dat is zo zwaar en geeft zoveel moeite, dat men naar menselijke berekening onder deze last moet bezwijken; zorg er dus voor dat u hem helpt. Wat hem zelf betreft, weet ik, dat hij van goede wil is, en dat hij zal doen wat hij kan. Ook verzoek ik u niets te veranderen en te vernieuwen. De mensen vragen dikwijls om nieuwigheden. Ik vraag dit niet voor mijzelf, uit eerzucht, om wat ik gedaan heb in stand te houden zonder iets beters te willen. Maar omdat alle veranderingen gevaarlijk en soms schadelijk zijn.' Beza schreef Het leven en sterven van Johannes Calvijn Tot rond 1600 heeft Beza zich met hart en ziel ingespannen zijn voorganger in dienst geest (op) te volgen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen