Helden met een profetenmantel

Wie in Den Haag de lange Laan van Meerdervoort afloopt, is bij nr. 814 (het woonhuis van ds. P.J. Visser, die het symposium leidde, red.) nog lang niet aan het eind: er volgen nog zo'n 1000 nummers. Wie het boek van dr. Kommers uit wil lezen, heeft bij noot 814 om precies te zijn nog 1832 noten voor de boeg. Die noten liegen er niet om, zowel kwantitatief (het zijn er 2646) als kwalitatief. Ze bevatten een schat aan historische en bibliografische informatie en verraden een verbluffende belezenheid, met name op het terrein van de historische homiletiek. En nu heb ik het alleen nog maar over de annotaties. De tekst zelf - in totaal zo'n 600 pagina's - is uit de aard der zaak nog vele malen rijker. Dit is een boek waar al jaren lang behoefte aan bestond. Hoe zo? Omdat er weliswaar al heel wat is geschreven over Kohlbrugge's theologie en spiritualiteit, maar de historische context van zijn optreden slechts fragmentarisch aandacht kreeg. In die lacune is nu voorgoed voorzien. In deze studie wordt heel de kerkelijke, politieke en sociale dampkring van zijn tijd beschreven en geëvalueerd.

Gedreven en gegrepen
Als er nu één was die in staat mocht worden geacht om die boeiende en complexe wereld van de Wuppertaler Erweckungsbeweging te ontsluieren, dan was het wel collega Kommers. Toen wij indertijd als groepje Kohlbrugge-liefhebbers het initiatief namen om jaarlijks een aantal dagen de preken van de Elberfelder pastor te exploreren, was hij daar nauw bij betrokken. Het werden oases. En dat was niet in de laatste plaats aan zijn inbreng te danken. Telkens verbaasden we ons over zijn overvloedige kennis van het vroeg-negentiende-eeuwse piëtisme. Allerlei details en kostelijke anekdotes wist hij verrassend op te dissen. Dat vroeg gewoon om een systematisch geordende uitwerking in de vorm van een proefschrift. En het is er van gekomen. Raadselachtig dat het hem gelukt is. Niet daarom raadselachtig omdat niemand dat achter hem gezocht zou hebben, maar omdat de omstandigheden zich allerminst leenden voor het schrijven van een dissertatie. Daar heb je rust en concentratie voor nodig, en vooral lectuur, archieven, bibliotheken. Tijdens de aanloop van zijn studie was die luxe royaal voorhanden. Maar toen hij zich geroepen wist de stem van zijn Meester te volgen naar Mozambique en uit het welvarende Westen opbrak om zich in een derdewereldland te vestigen, leek het project voorlopig van de baan. Maar het onwaarschijnlijke is gebeurd. Onder omstandigheden die pover tot primitief kunnen heten heeft hij door-

Nadat in de nummers van 8 en 15 september de toespraak werd afgedrukt die dr. J. Kommers op een symposium ter gelegenheid van de verschijning van zijn proefschrift Ontwaakt gij die slaapt! Het reformatorisch getuigenis van Gottfried Daniël Krummacher, Hermann Friedrich Kohlbrugge en Paul Geyser hield, vervolgen we deze week die reeks met het afdrukken van de bijdrage van dr. A. de Reuver, die ook dient als een bespreking. De reden hiervan is dat deze dissertatie sinds vorige week in de boekhandel verkrijgbaar is.

RED. DE WAARHEIDSVRIEND

gezet en de klus geklaard. Wat zat daarachter? Gedrevenheid en gegrepenheid. Dat zijn twee passieve begrippen: gedreven en gegrepen wórdt men. Maar het zijn passiva die een onmiskenbare activiteit aanbrengen. Door wie en wat werd dr. Kommers gedreven? Ik aarzel niet: door God. De Heere riep hem samen met Aly - en een deel van hun gezin - opnieuw naar het zendingsveld. Het was Dezelfde, Die hem inspireerde tot het vervaardigen van dit omvangrijke boek, gegrepen als hij was door de preken van de drie Elberfelders. Gegrepen was hij. Maar hij wilde de materie ook begrepen hebben. Hiermee is de geest van zijn studie denk ik te typeren: enerzijds de verwondering van de deelgenoot die is gegrepen, anderzijds de kritische distantie van de wetenschapper die wil begrijpen en verklaren.

Achtergrondbelichting
Nu ligt het boek er dan. U hebt het nog niet gelezen. Ik wel, althans voor zover de korte tijd mij dat toeliet. Een aanrader van de eerste orde! Maar ik moet u wel waarschuwen. U hebt een flinke dosis volharding nodig. De auteur is lang van stof. Niet omdat hij ooit langdradig wordt, maar omdat de stof zo lang is. Wat hij te zeggen heeft, is gewoon veel. En hij zal in Miskotte's spoor hebben gedacht: diepte heeft ook lengte nodig! Het resultaat is dat aan dr. Kommers' speurzin weinig is ontgaan. Het complete veld wilde hij verkennen en in kaart brengen, aan de hand van veelszins lastig toegankelijke bronnen. Daarin is hij geslaagd.
De kracht van dit unieke boek is voor een deel hierin gelegen dat de lezer als het ware gelijktijdig wordt gemaakt met het negentiende-eeuwse geestesleven in het Wuppertal. Vooral de achtergrondbelichting is van groot belang, met die voortdurende terugkoppeling naar de reformatoren en piëtisten. Waar kwam die Erweckungsbeweging rond Elberfeld vandaan? Heel informatief is in dit verband de schets die dr. Kommers wijdt aan de veelkleurige beweging van het piëtisme, met zijn wortels in de spiritualiteit van Luther, maar ook met zijn eigenaardigheden en eenzijdigheden.
Wat ik wel al wist, maar nog niet eerder zo indringend had zien beschrijven, is de zwakte van deze vroomheidsbeweging. De kracht ervan is bekend: die sterke en gestage concentratie op het ene nodige, op de geloofsgemeenschap met de Gekruisigde, op de totale toewijding van het leven, op de verborgen omgang met God, die zijn gevolgen heeft voor de levenswandel. De zwakte was evenwel dat deze concentratie meteen een reductie inhield. De grote, nijpende vragen van het sociale en politieke bestel gingen goeddeels aan de piëtisten voorbij. Het samenleven met God was nauwelijks geïntegreerd in de praxis van de samenleving.

Verblinding tegenover kinderarbeid
Het Wuppertal stond bekend als een gebied waar de hoogindustrie floreerde. Daar plukten de piëtisten onbeschroomd de vruchten van. In hun private vroomheid overheerste soberheid en boete, maar in hun arbeidsethos ging het om het maken van zoveel mogelijk winst. In 1838 schrijft iemand kritisch: 'Alles ist Kirche und Handel, Mission und Eisenbahn, Bibel und Dampfmaschine. Nach Kunst und Wissenschaft fragt man wenig oder gar nicht, kaum nach Politik'. Het meest schokkende is de verblinding tegenover de kinderarbeid. 'Vollends zerrissen hat mir das Herz der Anblick der Kinder, welche um den Frühling ihres Lebens in diesen Fabriken gebracht werden. Ich sehe hier nur allgemeinen Jammer und schleichendes Elend neben einigen scheinbar Glücklichen, welche sich durch das Blut der Armen, durch die Arbeit der Kinder bereichern'! En ten overstaan van het Rheinische parlement klinkt de aanklacht: 'Kon u, hoogvereerde heren, de jammerlijke scène maar eens in ogenschouw nemen, dat die arme, kwetsbare kinderen in koud of nat weer 's morgens om vijf uur huilend en tegenstribbelend door hun moeder zo'n gevangenis worden binnengesleept. Uw hart zou breken!'
Helaas, het was niet de kerk, maar Friedrich Engels die met zijn vlammende Briefe aus dem Wuppertal het sociale onrecht aan de kaak heeft gesteld. Dat hadden de piëtisten moeten doen. Immers zij hadden er alles voor in huis.

Toekomstgericht
Maar nu de drie spilfiguren van deze dissertatie: Gottfried Daniël Krummacher, Hermann Friedrich Kohlbrugge en Paul Geyser. Zoals David ooit drie bijzondere helden had, zo ook onze auteur. Drie helden. Wat hadden 'die drei Männer im Wuppertal' gemeen? Hun hoekige karakter? Ongetwijfeld. Kohlbrugge is wel een robbenvel genoemd. En de twee anderen deden niet voor hem onder. Maar er was méér dat hen verbond. Alle drie dienden ze de Reformierte Gemeinde in Elberfeld, zij het dat Kohlbrugge in de Niederlandisch Reformierte stond. Het voornaamste was dat ze alle drie mannen van profetische allure waren. Geyser verreweg het meest in de zin van toekomstgericht. De dag van heden verdampte voor hem onder de hoge druk van de Jongste Dag. Hij bestond het om in oorlogstijd met geen woord te reppen van Duitslands overwinning op de Fransen! Slechts één Dag had hij in het vizier. Elk moment verwachtte hij het klinken van de laatste bazuin. Ook Krummacher en Kohlbrugge droegen de profetenmantel. Maar anders dan Geyser. Als het Kohlbrugge om één grote dag ging, dan was het de dag van Goede Vrijdag in het jaar 33! En Krummacher? Misschien de dag van de bekering? Nee, toch niet. Hoe onontbeerlijk hij de toe-eigening van het heil en de doorleving van Christus' volbrachte werk ook vond, het geheim van de genade schuilde in het perfectum van de heilsgeschiedenis: Gethsémané, Gabbatha, Golgotha. Dit geldt ten diepste ook voor de andere twee. Ze waren beter bekend met de via dolorosa in het Jeruzalem van weleer dan met de straten en stegen van hun eigen Wuppertal. Hun leven en sterven lag geborgen in de dood van hun Heiland. 'Hebt u vrede en vrijmoedigheid?', vroegen ze Krummacher op zijn sterfbed. 'Nein - zei hij - aber ich weiss dass mein Heiland für meine Sünden gestorben ist'!

N.a.v. dr. Johan Kommers:
Ontwaakt gij die slaapt! Het reformatorisch getuigenis van Gottfried Daniël Krummacher, Hermann Friedrich Kohlbrugge en Paul Geyser.
Uitg. Groen, Heerenveen; 592 blz.; € 29,95.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen