Vaag gerucht over Christus

Bij de Interkerkelijke Omroep Nederland, die zestig jaar bestaat en zeven kerken omvat, is de Protestantse Kerk de grootste. Dominees van de Gereformeerde Bond reageerden anders. Onderzoeker is prof.dr. H.C. Stoffels, godsdienstsocioloog aan de Vrije Universiteit. Eerder en uitvoeriger onderzocht hij de Nederlandse evangelischen, waarop hij in 1990 promoveerde: Wandelen in het licht. Nu zijn de ‘oecumenischen’ dus aan de beurt. Het rapport heet: God is een verhaal. Een ander verhaal.

Op zijn retour
Hoe komt men aan die een op de zes? Van de 860 ondervraagden van wie 87% tot de Protestantse Kerk behoort, ontkent 2% het bestaan van God en 14% twijfelt. De meeste twijfel zit bij remonstranten (42%), luthersen (24%) en hervormden (19%), de minste bij de bonders en het Leger des Heils. Mannen blijken traditioneler dan vrouwen. Maar oudere predikanten twijfelen meer dan jongere.
Ook voor vrijzinnigen moet het onthutsend zijn: bekende theologen die niet meer geloven in een persoonlijk God, zoals H.M. Kuitert en onlangs ook F. de Lange hebben weinig aanhang meer! In de Hervormde Kerk groef het negentiende-eeuwse modernisme zijn eigen graf. Dit ‘geloof ’ inspireerde niet en sneuvelde in de Eerste Wereldoorlog. Die geschiedenis herhaalde zich in de (daarvan en daarom afgescheiden!) Gereformeerde Kerken: eerst aan de VU (Kuitert), toen in Kampen (F. de Lange, 2005). Ook dit modernisme blijkt nu al op zijn retour, gelukkig.

De meesten zwegen
De dominees van de Protestantse Kerk werden nog onderverdeeld in: hervormde, gereformeerde en lutherse – wat niet ieder meer waardeerde. Binnen de Hervormde Kerk werd de Gereformeerde Bond apart benoemd. Voor een goed totaalbeeld is dat mijns inziens. terecht, maar de aanduiding ‘GB’ lijkt me niet gelukkig. Waarom gevraagd naar een richtingsorganisatie en niet naar een geloofsovertuiging? Men had toch kunnen vragen naar ‘orthodoxie’! Dan waren confessionele collega’s ook in beeld gekomen.
Hoe representatief zijn nog geen 900 dominees overigens? Zij vormen een kwart van de meer dan 3000 aangeschrevenen. Sommige respondenten blijken de enquête ‘prettig’ te hebben gevonden of ‘leuk om in te vullen’... Meer dan 2000 predikanten reageerden niet eens! Uit welke kerken kwamen zij? Waarom reageerden zij niet? Predikanten vormen een consciëntieuze beroepsgroep! Hadden zij het misschien drukker? Of vonden zij de vragen misschien niet zó leuk?

God zonder Christus?
Zat er eigenlijk theologie achter de enquête? Nee, zegt een socioloog. Maar ík denk: ‘Uw spraak maakt u openbaar’.
De aangeschreven dominees mochten (in vraag 9) kiezen uit elf ‘Godsaanduidingen’: Licht, Vader, Kracht, Geheim, Moeder, Almachtige, Iets enzovoort. En de conclusie is: ‘Almachtige’ (uit de Apostolische Geloofsbelijdenis) scoort betrekkelijk laag.' Waarom uit die belijdenis echter niet naar de Schepper gevraagd? Alsof de schepping niet in discussie is (conciliair proces, intelligent design). En waarom geen vraag naar God als Rechter?! (Hij zal óns wel bevragen!) Bij de vraag naar andere aanduidingen voor God kwamen de antwoorden wél met Namen als: Bondgenoot, Drie-enige, Christus, Heilige Geest, JHWH enzovoort. Dus: sommige collega’s misten Christus in de enquête. Mijns inziens. terecht. Karl Barth zou over zo’n enquête getoornd hebben. Hoe kun je over God spreken buiten Christus om?! Dat deed Hitler. Kun je dan theologen zo naar God (of hogere macht) vragen? De duivel gelooft ook en hij siddert. Barth blijkt voorbij.

God en tsunami’s
Dit algemene Godsidee wreekt zich bij de vraag naar Gods bemoeienis met natuurrampen als tsunami’s (vraag 11). Hier gaat het – dogmatisch gesproken – dus over Gods voorzienigheid. De dominees mochten kiezen tussen vijf mogelijkheden: God is troostend aanwezig (wat 40% beaamt), Hij geeft kracht of: het is onzinnig om God met deze rampen in verband te brengen (14%), of: ik weet het niet, of: God heeft er een bedoeling mee (7%).
Het rapport concludeert: ‘De gedachte dat God een bepaalde bedoeling heeft met natuurrampen als de tsunami durven maar weinig pastores voor hun rekening te nemen.’ Intussen horen daar wel 50% van de ‘bondsdominees’ bij!
Je denkt even: gelooft de andere helft dan niet meer in Gods voorzienigheid? Zijn ze soms geschrokken van Maarten ’t Hart, die ‘de God van zondag 10’ ooit afzwoer in een roman over zijn zieke moeder? Maar nee. De vraag naar de Godsregering wordt hier te vaag geformuleerd (zeggen ook enkele respondenten) en te simpel gesteld. Wat moet je antwoorden op een vraag over ‘God of een hogere macht’?! (GB’ers raakten verward: 91% of 9%). Theologisch had men optie 5 ten minste kunnen formuleren als: God kan het kwade ten beste keren. Of: de mens is hier medeverantwoordelijk; of: de satan heeft er ook de hand in. Zoiets zou iedere theoloog hebben kunnen vertellen aan een godsdienstsocioloog en IKON-managers. Was er aan de VU niet één theoloog om mee te kijken bij de opstelling van de enquête?
Zelf luister ik bij zo’n ramp eerst naar deskundigen. Zij zeggen dat een tsunami vroeger geen schade aanrichtte, maar nu wel, omdat men de kusten heeft bebouwd (voor westerse toeristen!). Zelfs hier dus menselijke verantwoordelijkheid! Vervolgens let ik op de betrokken geloofsgenoten, bijvoorbeeld predikanten uit Sri Lanka, die de tsunami zelf hebben meegemaakt: zij ervoeren die kennelijk als een Godsoordeel. Wat ík niet durf te zeggen, zeiden zij. En slachtoffers, die soms minder weten, hebben meer recht van spreken dan toeschouwers.

Ervaring weer ‘in’
Verder is in de enquête de voorzienigheid juist weer afwezig bij de vraag naar eigen Godservaringen (vraag 19). Er worden daar elf mogelijkheden genoemd: God ervaren in de eredienst, bij het pastoraat, rond Bijbel en gebed, maar ook in de natuur, de kunst enz. Dus bijzondere en algemene ervaringen. Maar wat blijkt? Bij ‘Anders’ noemden reagerende predikanten zelf: in Christus, of ook: in Zijn leiding over mijn leven. De enquête-opstellers zelf kwamen niet op het idee om hier Gods Providentie op te nemen. Terwijl het hier juist om de providentia specialissima gaat! Dat is: Gods bijzonderste zorg voor Zijn kinderen (en knechten!).

Jezus in het opinieonderzoek
Wat zou er eruit de enquête gekomen zijn als men wél naar Christus had gevraagd? Sowieso als ken-weg tot God, maar meer. Jezus vroeg dat Zelf tijdens een retraite met zijn leerlingen in Caesarea Philippi! ‘Wie zeggen de mensen dat Ik ben?’ Dat moet je weten! En dan: ‘maar gij, wie zegt gij dat Ik ben?’ Die cruciale vraag komt terug in onze kerkelijke richtingsgesprekken; vroeger tussen ds. G. Boer en prof. H. Berkhof, dus nog met de hervormde ‘midden-orthodoxie’; nu: met predikanten van Op Goed Gerucht. Zouden zij eens echt op Jezus’ vraag willen ingaan? Ik heb van hen nog geen goed gerucht over de Heiland gehoord.

Van oude en jonge dominees
Interessant vind ik dat de enquête ook naar de generaties kijkt. Dan komt er toch wat historisch perspectief in zo’n dwarsdoorsnee. Welnu, sociologen onderscheiden vooroorlogse en stille generatie (tot 1941), de protestgeneratie, de verloren generatie en de pragmatische generatie. (De meerderheid hoorde bij de tweede en derde). Bij de ouderen noemt de enquête als verklaring van hun twijfel: 'Zij hebben de ontzuiling en ontkerkelijking meegemaakt en zijn daar voor een deel ook in meegegaan.' (p. 20) Dat stelt de rapporteur zonder twijfel. Had hij dat die predikanten zelf maar gevraagd. Zelf vermoed ik dat de oorlog minstens zo’n grote rol gespeeld heeft. Althans: de latere doorwerking daarvan in de jaren zestig jaren onder de leus geloven na Auschwitz?!’ Maar met welke geestelijke bagage ging men deze crisis dan in?
Wat blijf ik dankbaar voor het getuigenis van mensen als ds. J. Overduin, die uit ervaring wisten van hel en hemel in Dachau. Hoe zou Overduin vraag 19 hebben beantwoord? Gans anders dan Kuitert, die hem nog gekend heeft. Of wat zou Dietrich Bonhoeffer hebben ingevuld? Gans anders dan De Lange, die een kenner van Bonhoeffer is! Ja, hoe zouden vroegere theologen tegen zulke enquêtes hebben aangekeken? Zou Kohlbrugge ‘multiple choice’ vragen over God hebben ingevuld?! ‘Laat je kussen maar niet horen dat je je een theoloog noemt’, zei hij. Kan men aanvechting in beeld brengen?
Het generatieverschil heeft nog een andere kant. Ik las eens dat de jonge W.A. Visser ’t Hooft rond 1900 een patriarchale grootvader had, die als dominee niet meer in Gods persoonlijke bemoeienis kon geloven, terwijl de nieuwe studentengeneratie op NCSV-kampen weer aan bijbelstudie en gebed ging doen! Ook bij het Réveil stonden liberale ouderen (bv. de ouders van Groen van Prinsterer) verbaasd over hun tot bekering gekomen kinderen. Ontroerende omslagen die zich blijkbaar herhalen, gelukkig.

De moraal van het verhaal
Intussen ligt het IKON-rapport op tafel. Zullen de betreffende kerken ook iets doen met dit ‘verhaal’?
Wat doet met name onze Protestantse Kerk met collega’s, die zelf niet meer geloven (maar wel het maandsalaris innen)?
Tot nog toe gingen onze discussies over Augsburg, Leuenberg of de homozegen. Hier is God Zelf in geding! We hebben in de Protestantse Kerk meer ongelovige dominees gekregen – en zijn gelovige kwijt geraakt. Staan wij echt op onze post?
Let wel: niemand van ons is er te goed voor. 'Dat ik toch vroom mag blijven, Uw dienaar ’t allen stond'. Het geloof is zelfs voor predikanten een gave Gods. Ook op hen slaat de tekst: het geloof is niet aller.
De Protestantse Kerk wil missionair elan: leren leven van de verwondering. Maar dit IKON-rapport geeft meer verbijstering.
Bij zijn afscheid heeft prof. W. Verboom gewezen op het gebrek aan basiskennis in het midden der kerk. Het roer moet om, zei hij. Welke basiskennis eigenlijk?

Het rapport ‘God is een verhaal is te downloaden op www.ikon.nl

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen