Pastoraat en psychische ziekte

Het Ouderlingenblad (maandblad voor pastoraat en gemeenteopbouw) liet in oktober een themanummer verschijnen over Pastoraat bij psychische ziekte. In de inleiding licht een lid van de redactie toe wat de bedoeling van deze aflevering is. Aanleiding was een concrete vraag vanuit de pastorale praktijk om informatie en een handreiking rond dit thema. Ik citeer: ‘In het pastorale bezoekwerk ontmoet men regelmatig mensen die zelf psychisch ziek zijn of in hun naaste familie te maken hebben met een psychische ziekte.
Psychisch ziek zijn brengt vaak diep lijden en veel zorgen met zich mee. Het verlangen van de kerkelijke vrijwilligers (en professionals) om in deze situaties de ander nabij te zijn is groot; tegelijkertijd zijn er ook veel vragen en onzekerheid op dit gebied. In dit themanummer willen we graag op een aantal pastorale vragen ingaan’, aldus de toelichting bij dit nummer.
Er wordt vervolgens inderdaad breed op de vragen ingegaan die spelen bij een psychische ziekte. Bijvoorbeeld de vraag: Wat is een psychische stoornis? De relatie tussen psychisch ziek zijn en het geloof. Wat doet het met iemand als er een opname nodig is in een psychiatrische instelling? Er worden aandachtspunten aangereikt voor vrijwilligers in pastoraat en diaconaat die betrokken zijn bij mensen met een psychische stoornis. Ouders vertellen over hun emoties en vragen bij de psychische ziekte van hun kinderen. En er wordt een kijkje geboden in de praktijk van de Stichting Vriendendiensten Nederland. Deze stichting organiseert maatjesprojecten voor mensen met psychische klachten. U ziet, de moeite waard om kennis van te nemen, zeker door wie in de pastorale en diaconale dienst van de kerkelijke gemeente is betrokken.
Dr. Margreet de Vries-Schot (psychiater en theoloog) stelt onder andere het volgende aan de orde: U komt bij uw bezoekwerk bij iemand op bezoek. U voelt aan of constateert dat er problemen zijn. U weet er niet goed raad mee. Het lijken psychische problemen, maar u bent er niet zeker van. Hoe te handelen?

De meeste mensen met psychiatrische problematiek, hebben problemen die ‘gewone’ mensen ook hebben, maar dan uitvergroot. Deze problemen werken bijna altijd door in het contact. Vanuit nood kunnen deze mensen een behoorlijk appèl doen op een ander. Het kan ook zijn, dat ze zich niet de moeite waard vinden en zich uit het contact terugtrekken. Wat we geregeld zien bij mensen met psychiatrische problematiek, is dat ze zich isoleren, terwijl ze dat eigenlijk helemaal niet willen. Ze snakken vaak naar mensen die meeleven, maar weten niet hoe ze dat voor elkaar kunnen krijgen of proberen dat op een onhandige, soms afstotende manier.
Het is daarom altijd belangrijk om u af te vragen wat de gesprekspartner aan gevoelens bij uzelf oproept. Daarbij kunt u nagaan of deze gevoelens vooral met de ander te maken hebben of meer met uw eigen levensgeschiedenis, waardoor u bijvoorbeeld overgevoelig kunt reageren op een bepaald type mens. Bij het vermoeden van psychiatrische problematiek is het goed om de ander vanuit bezorgdheid te motiveren om naar de huisarts te gaan. De huisarts kan vaak het beste inschatten welke soort hulpverlening bij welke problematiek past. Als iemand niet naar de huisarts wil of niet onder ogen wil zien dat er een probleem is, dan is het verstandig om de pastor, predikant of pastoor, erbij te betrekken. De pastor kan dan meedenken of gesprekken overnemen. Als er acuut gevaar is voor de persoon zelf, omdat hij of zij niet meer wil leven en daar geen afspraken over kan maken, of als uzelf of een ander wordt bedreigd, kunt u met spoed hulp vragen. Denk daarbij ook om uw eigen veiligheid en waarschuw de politie en/of huisarts.

Houd contact
Als iemand in het hulpverleningscircuit komt, is de taak van de ouderling of bezoeker dan afgelopen? Dat is mijns inziens niet aan de orde. Het is van belang om iemand die hulpverlening krijgt, pastoraal gezien niet los te laten. Wees hierin voor de ander betrouwbaar. Zorg, als het beroep dat de ander op u doet te zwaar wordt, voor een netwerk van mensen die degene mee kunnen opvangen. Wellicht bestaat dat netwerk uit andere bezoekers, ouderlingen, de pastor en/of kerkmensen. Ga geregeld zelf op bezoek en informeer hoe het gaat. Bedenk van te voren hoeveel tijd u kunt bieden en in welke frequentie. Wees daarin reëel. Bereken dat zo, dat u dit een hele tijd kunt volhouden. Als u verslapt in het bezoekwerk, zal de ander dat namelijk kunnen voelen als afwijzing, omdat diegene vaak weinig zelfvertrouwen heeft.
Ga niet ‘dokteren’, laat dat aan de hulpverlening over. Wees voor alles een mens die er voor de ander wil zijn. Het is belangrijk om hierin te weerspiegelen wie Jezus was en is voor mensen. Op Hem kunnen we altijd een beroep doen als het ons of onze gesprekspartner te zwaar wordt. We mogen mensen in moeilijkheden in gebed opdragen. Als we met en voor hen bidden, kunnen ze ervaren dat God er ook voor hen is. Laten we niet vergeten dat voor ieder mens zowel de relatie met God als de relatie met andere mensen van cruciaal belang is. Het meest wezenlijke is dan ook dat mensen met psychiatrische stoornissen voelen dat ze voor God en hun medemensen de moeite waard zijn.

Geloof en depressie
Dr. Anthonie F. Verheule, al jarenlang pastor en supervisor klinische pastorale vorming, schrijft daar onder andere over in zijn bijdrage Psychisch ziek zijn en geloof. Stelling van Verheule is dat psychische ziekte en geloof een ingewikkelde relatie hebben met elkaar. Hoe gaan we in de pastorale zorg juist op dit gevoelige terrein met elkaar om?
Met deze overwegingen zijn we terecht gekomen in de jungle van de psychische stoornissen. En pastoraat dan, is dat dan net zo ingewikkeld als die wereld van psyche en zijn ziekten? Voor iedere psychische stoornis een eigen pastorale benadering? Nee, zeker niet. Dat geldt wel voor therapie, medicijnen voor de één, gesprekken voor de ander enz. Maar pastoraat is geen therapie, het bedoelt niet mensen van hun psychische stoornissen af te helpen. Dat moet ieder die pastoraal werk doet, bedenken. Want de pastorale werker wil zo graag helpen. De hulp die zij/hij kan bieden, is echter van een andere orde. Pastoraat is in de basis de aanvaarding van de ander, zoals die is. Dus ook met zijn of haar ziekte. Als iemand een gebroken been heeft, zal de pastor geen neiging voelen om fysiotherapeutische hulp te bieden, maar als iemand depressief is, wat dan? Een opmonterend woord, een mooie bijbeltekst? Maar dan ontbreekt al het wezenlijke: de aanvaarding van de ander in zijn grauwe uitzichtloosheid. Dat soort ‘therapeutische’ opmerkingen helpen niet en zijn niet pastoraal. Al evenmin als discussies over wanen: ‘Ik weet zeker dat de geheime dienst u niet bespioneert!’ Zou dat helpen?
Aanvaarding betekent dat we de ander proberen te verstaan, ons proberen in te leven in haar/zijn wereld. En dat is heel moeilijk, zeker bij psychisch zieke mensen, die zich vaak op schijnbaar vreemde manieren uiten. Wat daarbij helpt, is kennis van de psychische ziekte. En wat de pastor helpt, is dat de psychisch zieke mens tegenwoordig meestal goed wordt voorgelicht over zijn aandoening. Mensen geven dat tegenwoordig gemakkelijker aan en dat heeft taboedoorbrekend gewerkt. De pastor kan zich dan met behulp van psychiatrische literatuur kennis verwerven en daardoor inzicht in de wereld van de zieke.
Maar niet om dan een beetje psychiater te gaan spelen. Als het niet geneest, wat is dan de betekenis van pastoraat? Het is de onschatbare waarde van de ruimte waarin men zichzelf kan zijn, de ruimte waarin men aan geen enkele eis behoeft te voldoen, waarin men niet wordt gecorrigeerd of bevoogd. Niet behandeld maar als medemens aanvaard. Het pastorale contact schept die ruimte. Het is de ruimte, die het evangelie schept: 'Aanvaardt elkander zoals Christus u heeft aanvaard.' (Rom. 15:7).
Vreemd genoeg blijkt dat vaak een heilzame uitwerking te hebben. Mensen worden minder bang. Ze zijn ook beter in staat hun therapie, die wel eens veel vraagt, vol te houden.
Die ruimte mag niet worden bedreigd door de geloofsovertuiging van de pastor. Want de pastor meent een gebied te kennen, waarin zij of hij nu juist wel expert is: geloof. Als iemand zegt het eeuwig oordeel van God te vrezen, dan weet de pastor dat dit niet nodig is. God is immers liefde. De boodschap van vergeving en genade mag dan klinken. Of niet soms? Nee dus. Want dat is weer correctie, beter weten, niet aanvaarden maar proberen te veranderen. Probeer eens te verstaan hoe dat geloof met al zijn dreiging in het leven van de ander is gekomen en wat het precies betekent. Laat de plaats van God leeg in het pastorale contact. Met schade en schande heb ik dat moeten leren.
Die plaats leeg laten, om God zelf de gelegenheid te geven zijn werk te doen. Ik citeer nog het slot van Verheule’s bijdrage: ‘De omgang met de psychisch zieke mens maakt ons ook bescheiden. Die mens geeft ons, wanneer we eenmaal een vertrouwensband hebben opgebouwd, een blik in de afgrond van angst en bedreiging waarin zij/hij leeft. Ons past dan bescheidenheid en dankbaarheid voor het aan ons geschonken vertrouwen.’

Slot
Het Ouderlingenblad waaruit we dit keer citeerden, is een maandblad voor ouderlingen en andere pastorale werkers in de Protestantse Kerk in Nederland. Zes keer per jaar verschijnt het als Themanummer, waarin actuele thema’s van verschillende kanten worden belicht. Zo verschenen er de laatste jaren de volgende themanummers: Nieuwe openbaringen? waarin werd ingegaan op de discussie rond het boek De Da Vinci Code. Daar zullen ouderlingen best wel eens vragen over hebben gekregen op huisbezoek. Hoe ga je met die vragen om? Hoe steekt de vork in de steel? Een themanummer over Kerkvisitatie’ Ook één over het thema Nieuw licht op het scheppingsverhaal? n.a.v. de discussie over Intelligent Design.
Ten slotte nog themanummers over Alledaags pastoraat en Geestelijk leven.
Ik weet niet of deze uitgave erg bekend is onder ons, vandaar dat ik er deze keer uw aandacht voor vraag. Voor abonnementen of losse nummers kunt u terecht bij Uitgeverij Kok, Postbus 5018, 8260 GA Kampen, tel. 038 – 339 25 78. E-mail: abonnementen@kok.nl
Abonnementsprijs € 19,95 per jaar en een collectief abonnement is € 2,00 voordeliger. Een los nummer kost € 3,60 per exemplaar.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen