Zeggen wat het hart verheugt

‘Welbespraakt, bewogen en gedreven, met veel overtuiging en gezag.’ Zo typeert ds. H. Liefting, hervormd predikant te Delft, de middeleeuwse abt van Clairvaux. ‘Een prediker die, om door te stoten naar het hart van zijn hoorders, veel nadruk legt op het gevoel en de geloofservaring. De beeldtaal uit het Hooglied komt hem daarbij goed van pas.’

In hoeverre doet zijn persoonlijkheid ertoe als hij preekt?
‘Hij is een gevoelsmens, waardoor zijn preken gemakkelijk emotioneel worden. Bovendien is hij een sterke, religieuze persoonlijkheid en heeft hij een natuurlijke neiging tot domineren. Mede hierdoor, maar ook door zijn reputatie in het geheel van de kerk, geniet hij veel gezag bij zijn hoorders. Verder is hij impulsief, waardoor de opbouw van zijn preken niet altijd even logisch is.’

Hoe komt de tekstkeuze in de regel tot stand?
‘Hij volgt de zogenaamde lectio continua, de doorgaande lezing. Wel schenkt hij aandacht aan kerkelijke feestdagen, die de onze in aantal overtreffen.’

Uit welke bestanddelen bestaat een preek meestal?
‘Dat verschilt nogal. Hij heeft geen vast patroon, maar eindigt wel veel preken in de eeuwige lof aan de Bruidegom Christus.’

Wat is de kern van zijn boodschap?
‘De liefde van en tot God, uitmondend in de mystieke omgang met de Bruidegom Christus, en de liefde tot de medemens. Ook schenkt hij, in navolging van Augustinus, veel aandacht aan het kennen van God en aan de zelfkennis. Het gaat er Bernardus vooral om de ogen van de monniken te openen voor de heerlijkheid van Christus.’

Is er door de tijd heen in zijn preken ontwikkeling te zien?
‘De preken lopen in toon nogal uiteen, maar toch waait overal dezelfde geest.’

In hoeverre maakt hij gebruik van retorische elementen?
‘Bernard is een geboren redenaar. Hoewel hij niet bijzonder geschoold is, beheerst hij alle literaire en retorische hulpmiddelen om zijn betoog kracht bij te zetten. Hij verbindt de beelden, die hij vaak ontleent aan het leven van alledag, met de diepe emoties van de hoorders. Zelf ziet hij zijn sprekerstalent als gave – zalving – van de Geest. Hij geeft slechts door wat hij eerst zelf heeft ontvangen.’

Leest Bernardus zijn preken voor of improviseert hij ter plekke?
‘Hij improviseert ter plekke, hoewel niet zonder voorbereiding. In preek IX over het Hooglied lezen we dat zijn preken achteraf door monniken worden opgetekend. Daarna schaaft hij de tekst zelf nog een keer heel zorgvuldig bij voor publicatie.
Zodra de ervaringen aan bod komen, veroorlooft Bernardus zich nogal eens – voor hemzelf soms heel verrassende – omwegen, over hoogten en door diepten, met soms veel struikgewas. Door het vele improviseren is zijn vocabulaire niet altijd even nauwkeurig en zijn stijl nogal eens duister. Bovendien belooft hij soms ergens op terug te komen, wat vervolgens niet of slechts ten dele gebeurt.’

Heeft hij een bepaalde methode?
‘Nee. Hij streeft naar eigen zeggen niet zozeer naar een uitleg van het evangelie, maar naar datgene ‘wat het hart verheugt te zeggen’.’

In hoeverre richt hij zich op de gelovige, in hoeverre op de buitenstaander?
‘Zijn kloostersermoenen zijn bestemd voor de gelovigen, de broeders van Clairvaux. Als Bernardus sterft, telt deze kloostergemeente ongeveer zevenhonderd zielen. Omdat de preken over het Hooglied de ‘vaste spijs’ bevatten, zijn ze alleen toegankelijk voor de gevorderden, en niet voor de lekenbroeders.
Gaat het over buitenstaanders, dan denk ik aan zijn beroemd geworden preek over de bekering, die hij in 1140 voor de studenten van Parijs houdt. De Notre Dame zit vol jonge geestelijken, maar Bernard, die weet hoe het gesteld is met de studentenzeden, spaart hen niet. Het gevolg is dat een twintigtal studenten tot bekering komt en zich aansluit bij het klooster.’

Richt hij zich op bepaalde doelgroepen: volwassenen, jongeren, ouderen, ontwikkelden, ongeletterden?
‘In de eerste plaats richt hij zich op de monniken van de eigen kloostergemeenschap. Deze zijn ontwikkeld. Hij preekt voor hen in het Latijn.’

Hoe lang duurt een preek?
‘Dat hangt nogal eens van de omstandigheden af. Zijn Hoogliedpreken zullen gemiddeld een half uur hebben geduurd. Aan het eind van Preek XLII zegt hij: "Mijn zwakheid, die u wel kent, staat mij niet toe verder te gaan." Aan het eind van Preek XLIV lezen we dat zijn zwakheid hem vaak dwingt eerder te stoppen. Preek XXXVI duurt naar eigen zeggen te lang, "want ik merk dat sommigen zitten te geeuwen en anderen zelfs zitten te slapen". Hij verzacht dit overigens door op te merken dat de gebeden erg lang zijn geweest. Zijn eerste preek op het "feest van Kerstmis" houdt hij ook kort, zich verontschuldigend met de opmerking dat God de Vader het goddelijk Woord ook klein heeft gemaakt, namelijk in de vleeswording van het Kindeke Jezus.’

Hoe gaat hij om met exegese en toepassing?
‘Bernards exegese verschilt nogal van de onze. Hij gebruikt de tekst, die hij bekend veronderstelt, als uitgangspunt, om van daaruit door te dringen tot de diepten van het mystieke leven. De bijbeltekst is voor hem slechts een gelegenheid en een aanleiding om dingen te zeggen. Ten diepste preekt hij eigenlijk alleen maar de toepassing. Het geleid worden door de Geest vindt hij namelijk belangrijker dan de letter van de Schrift. En als hij de betekenis van een moeilijke tekst niet begrijpt, roept hij de monniken op om te bidden en met hun gebeden aan de hemelpoort te kloppen om het licht van de Geest.’

Hoe gaat hij om met allegorische uitleg van de Schrift?
‘Bernard is er duidelijk in dat het Hooglied uitgelegd moet worden als een allegorie. Hij noemt het niet voor niets ‘het boek van de ervaring". De letterlijke betekenis acht hij van weinig belang. De monniken doen echter nogal eens hun beklag over de lange allegorische uitwijdingen. Zij willen liever dat hij wat meer ingaat op de morele aspecten, waaraan hij dan ook, zij het met een zekere tegenzin, tegemoet komt.’

Hoe gaat hij om met Oude en Nieuwe Testament?
‘In het Oude Testament ziet hij steeds volop Christus. In het Hooglied bijvoorbeeld is Christus de Bruidegom. De eenheid van de Schrift ligt volgens hem in haar getuigenis van Christus, de Bruidegom der ziel, met Wie we door de liefde verenigd worden.’

Hoe gaat hij om met bijbeluitleg en dogmatiek?
‘Bernard beroept zich wat de uitleg van de Schrift betreft vooral op de kerkvaders: Augustinus, Ambrosius, Gregorius, enzovoort. Verder volgt hij nogal eens, zonder daarvoor openlijk uit te komen, de uitleg van Origenes.’

Wat kunnen we vandaag van Bernard van Clairvaux als prediker leren?
‘Het overtuigend en met gezag preken. We kunnen leren van de diep geestelijke manier waarop Bernardus dat deed, zodat er voedsel voor het hart wordt ontvangen.
En ook van de manier waarop hij bijbelwoorden toepaste, zodat de gesproken woorden vlees en bloed in ons dagelijks bestaan worden.’

Volgende week aandacht voor Luther.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen