BOEKBESPREKING

Wim Balke,  Sabin Hiebsch, Wim  Janse (red):
Verbum Dei manet in aeternum. Luther en Calvijn in hun Schriftverstaan.
Uitg. Kok, Kampen; 186 blz.; € 18,25.
Ter gelegenheid van zijn 82e verjaardag is aan de bekende lutherse hoogleraar dr. J.P. Boendermaker een bundel aangeboden. Hij draagt de titel Verbum Dei manet in aeternum. Luther en Calvijn in hun Schriftverstaan. De Latijnse woorden zijn ontleend aan de spreuk die voor de Rijksdag van Spiers (1526) was geborduurd op de mantels van de dienaren van Philip landgraaf van Hessen: ‘Gods Woord blijft in eeuwigheid.’
Philip, een heftig tegenstander van de Habsburgers, was een van de eerste vorsten die zich onomwonden voor de ‘nieuwe leer’ uitspraken.

De auteurs van de bundel maken allen deel uit van de zogenaamde Internationale Luther-Calvijnstudiegroep. Naar de gewoonte van deze tijd worden zij niet met voorletters, maar met hun voornaam gepresenteerd. Het zijn, in de volgorde van hun bijdragen, drs. Teun Verduijn (‘Leven voor het aangezicht van God en mensen. Luthers denken in twee regimenten’), de doctores Sabine Hiebsch (‘‘Also, das das hertze anhebe.’ Hart en gebed in Luthers inleiding bij Johannes 17’), Wim Balke (‘‘Il faut que le coeur marche.’ Calvijn over het hart’), Wim Moehn (‘‘Heden zijn voor ons de hemelen geopend.’ Calvijn en Hemelvaart’) en Wim Janse (‘De controverse tussen Westphal en Calvijn over de kinderdoop. Tekst, vertaling en toelichting’), terwijl de bundel opent met een studie van de hoogleraar Joop Boendermaker zelf. Hij schrijft over Gods verborgenheid bij Luther.

Na een korte inleiding herinnert dr. Boendermaker aan het befaamde artikel van zijn leermeester, prof.dr. W.J. Kooiman, ‘Gods maskerspel in de theologie van Luther’. Deze kleine, meesterlijke studie verscheen in 1955 in de feestbundel voor prof.dr. W. Leendertz en werd ook opgenomen in de herinneringsbundel W.J. Kooiman, 1903-1968. God, aldus Luther, bedient zich van maskers, om in verborgenheid Zijn werk te doen, Zijn verlossingswerk in Christus, ook wanneer Hij Zich bedient van de duivel. Ook in wereld en kerk is Hij de verborgene – tot de dag van het grote demasqué. De overgang naar het volgende opstel, dat van drs. Verduijn over Luthers denken in twee regimenten, is hierna heel vloeiend: een christen leeft coram Deo en coram hominibus, voor het aangezicht van God en dat van de mensen. Luthers gedachtegangen zijn ook hier weer bepaald door Gods verborgenheid en het kruis.

De bijdrage van dr. Hiebsch is een voorspel op een monografie over Het hart als centraal begrip in de geloofservaring bij Martin Luther. Zij gaat uit van de inleiding op de preken over Johannes 17, die Luther in een reeks Wochenpredigten tussen juni 1528 en juni1529 in Wittenberg gehouden heeft. Ze komt uitvoerig te spreken over Luthers persoonlijke omstandigheden in die periode en schrijft uitvoerig, mijns inziens in dit kort bestek wat te uitvoerig, over de ziekten en aandoeningen waaraan Luther toen leed. Dit wat uitvoerige geldt ook voor de Schwärmer, de geestdrijvers, die zij in dit verband opsomt. Voor Luther, en dat maakt mevr. Hiebsch heel duidelijk, heeft het hart een beslissende rol bij gebed en overdenking. Ook bij het gebed moet het hart zich houden aan het Woord. De Schwärmer, die tolle heilige (gekke heiligen), glijden van het Woord weg en komen op Holzwege (een verkeerd pad).

De titel van de bijdrage van dr. Balke is ontleend aan een preek van Calvijn over Genesis 17:1-3, gehouden op 2 april 1560. Daarin benadrukt hij dat het in de omgang tussen God en mens om het hart gaat. Dat moet gezuiverd en vernieuwd worden, alsook beteugeld door de wet. Het hart is de zetel van alles. Godskennis en zelfkennis bepalen elkaar. Veel citaten uit het werk van Calvijn worden hier gegeven, meest vertaald, soms niet vertaald. Grondtekst en vertaling lopen echter niet altijd gelijk, bijvoorbeeld niet bij de noten 54 en 55.

Wanneer dr. Moehn over Calvijns (s)preken over Christus’ Hemelvaart schrijft, geeft hij een helder overzicht over de plaats van de Hemelvaartsdag binnen het kerkelijk jaar, zoals dat in Genève werd gevolgd. Hij zet de beschikbare gegevens op een rij en zonder dat hij tot een afrondende conclusie komt, blijkt dat deze kerkelijke feestdag in Genève in de jaren 50 en 60 van de zestiende eeuw niet of nauwelijks werd gevierd. Op de zondag voor Pinksteren werd in de prediking aan het hemelvaartsevangelie aandacht besteed.

Overigens preekte Calvijn ook over dit evangelie op zondag 25 augustus 1549, toen hij de eerste preek hield in een lectio continua over het boek Handelingen. Van deze reeks, die uit 189 preken bestond, zijn helaas drie banden verloren gegaan, zodat er nu nog 44 preken van resten. Calvijn stelt de betekenis van de ten hemel gevaren Christus als priester en profeet centraal, op pastorale wijze, en bestrijdt de betekenis van de gebeden der heiligen, alsook de mis, waardoor het zo ver gekomen is ‘dat men Jezus Christus zoekt in het brood en de wijn en dat men Hem wil insluiten in een kastje en hem hier en daar heen draagt en met hem speelt als met een pop’. Graag had ik gelezen hoe de auteur staat tegenover de kritiek van Joachim Staedtke, genoemd in noot 69, dat Calvijn de koningsheerschappij van Christus heeft geïndividualiseerd.

Dr. Janse, ten slotte, behandelt de controverse tussen Joachim Westphal (1510-1574) en Calvijn. Westphal, orthodox-luthers predikant in Hamburg, een strijdbaar man, kruiste de degen met Calvijn met betrekking tot de betekenis van de sacramenten. Janse noemt hem orthodoxluthers. Ik geef de voorkeur aan de gebruikelijke benaming van de ‘richting’ waarvan hij een voorman was: gnesioluthers. De gnesiolutheranen beschouwden zich immers als de échte volgelingen van Luther, in tegenstelling tot de volgelingen van Melanchthon, de philippisten of cryptocalvinisten.

Leerzaam is het te lezen wat Janse schrijft over deze bittere en heilloze strijd, die Calvijn (en ook Melanchthon) in een lastige positie bracht. Het begon met Westphals aanval op de Consensus Tigurinus, de overeenstemming met de Zwinglianen over het avondmaal, gepubliceerd in 1551. Calvijn beoogde met de toenadering van Genève tot Zürich (Heinrich Bullinger) ‘de Duitsers’ ervan te overtuigen dat ‘de Zwitsers’ geen sacramentariërs waren. Het pakte jammerlijk uit. Wat een leed heeft de tegenstelling tussen de gnesiolutheranen enerzijds en de philippisten en cryptocalvinisten anderzijds teweeggebracht! De zwakte van Calvijns positie laat Janse helder naar voren komen. Calvijn was gebonden door de consensus met Zürich, ‘die zijn eigen sacramentologie niet optimaal verwoordde’. Ten aanzien van de leer van het heilig avondmaal was zijn positie tussen Zwingli en Bullinger enerzijds en Luther anderzijds, maar stond hij niet ver van Luther. Door de ene partij werd hij van lutheranisme verdacht, door Westphal (en de gnesiolutheranen) van zwinglianisme. De laatste 27 bladzijden van zijn bijdrage worden gevormd door fragmenten uit een van de tien geschriften die Westphal en Calvijn over en weer tegen elkaar richtten. Op de Latijnse tekst uit het derde geschrift van Westphal (Iusta defensio, 1555) volgt een geannoteerde vertaling.

De bundel munt uit door vele honderden noten, waarin de lezer onder meer de titels aantreft van veel ook recente literatuur. Hij wordt besloten met een naam-, een teksten een zaakregister, alsook personalia aangaande de zes auteurs.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen