Religie verdwijnt niet

Als thema blijft het onderwerp religie de geesten in onze tijd bezighouden. Onderhuids en bovengronds houdt het onze samenleving bijna in gijzeling, om het wat zwaar aangezet te formuleren. Je kunt dan denken aan de hype rond Wilders. Als het ook maar even met de islam te maken heeft, komt de operettekoning in actie. In de achterliggende jaren lieten ook notoire atheïsten van zich horen in breed opgezette studies. Ik denk aan Richard Dawkins – hij schreef The God Delusion, God als misvatting (2006) – en aan Christopher Hitchens, die in 2007 zijn felle aanval op religie en geloof uitbracht: ‘God is Not Great’, God is niet groot. Zij en anderen pleiten voor verlichting, secularisme, humanisme en rationalisme.
Maar recent is een andere geleerde op het toneel verschenen met een heel andere visie op religie: de filosoof Charles Taylor, afkomstig en woonachtig in Montreal. Van zijn hand verscheen onlangs een vuistdikke studie van meer dan 1100 bladzijden die in onze taal de titel Een seculiere tijd meekreeg. Ter gelegenheid van de vertaling van zijn boek in het Nederlands was hij in ons land. Hij gaf in het Utrechtse academiegebouw, op uitnodiging van het Centre for the Humanities van de Universiteit Utrecht een college waarin hij zijn inzichten over religie toelichtte. De aula van het academiegebouw was bomvol met geïnteresseerden. Er verschenen in diverse media interviews met hem.
Een opmerkelijke conclusie van Taylor is dat het verhaal over secularisering helemaal niet klopt. In zijn studie toont hij aan dat de relatie tussen religie en moderniteit veel genuanceerder ligt dan velen vandaag waar willen hebben. In de Volkskrant van 13 juni staat een uitvoerig verslag te lezen van een gesprek dat journalist Peter Giesen met Taylor heeft gehad en waar hij als kop veelzeggend boven plaatst: ‘Religie gaat nooit weg’. Wat mensen als de al genoemde Richard Dawkins beweren, namelijk dat de moderniteit onvermijdelijk tot secularisering leidt, klopt niet met de feiten. In zijn studie vertelt Taylor de geschiedenis van de godsdienst vanaf 1500.
‘Atheïsten beschouwen godsdienst als een constant, onveranderlijk verschijnsel. In werkelijkheid verandert godsdienst voortdurend van karakter. Onder invloed van modernisering raakt religie soms in verval, maar vaak wordt zij ook weer opgebouwd in een nieuwe vorm’, zegt Taylor.
Na de Franse Revolutie verdween het vanzelfsprekende geloof van het Ancien Régime, waarin God boven aan de kosmische orde stond. Religie werd een keuze; de mens had God niet meer per se nodig. Toch viel lang niet iedereen van zijn geloof. In het 19de-eeuwse Europa brak ‘het tijdperk van de mobilisatie’ aan, aldus Taylor. Kerken wisten hun volgelingen te verenigen in grote, gedisciplineerde organisaties. Tussen 1880 en 1960 bloeide de kerk als een instituut dat zich indringender dan ooit bemoeide met het persoonlijk leven van de gelovigen. Godsdienst was juist een antwoord op de modernisering van de 19de eeuw, aldus Taylor. Door de trek van het platteland naar de stad dreigden veel mensen ontworteld te raken. Religie bracht orde. Vrome mensen bleven van de drank af, koesterden het gezinsleven, werkten hard en kwamen vooruit in de wereld.
Wie religie louter als een achterlijk verschijnsel beschouwt, ziet de disciplinerende kracht van de kerk over het hoofd. Religie inspireert de armen van São Paolo en Lagos, zoals zij dat in de 19de eeuw in Manchester deed, zegt Taylor. In veel westerse landen liepen de kerken leeg in de jaren zestig. De sterk gegroeide middenklasse had de discipline van het geloof ook niet meer nodig. In het ‘tijdperk van de authenticiteit’ lieten welvarende, goed opgeleide burgers zich niet langer de wet voorschrijven door dominee of pastoor. Hieruit ontstond een ‘supernova’, volgens Taylor; een sterrenwolk van geestelijke oriëntaties, van traditionele religie tot atheïsme, met alle ‘ietsisme’, new age en spiritualiteit daar ergens tussenin.
Religie zal volgens Taylor altijd weer opduiken en zal nooit verdwijnen of gemarginaliseerd raken. Ik citeer: ‘Er zullen nieuwe vormen van religie ontstaan waar we nu nog geen weet van hebben. Wie had in 1960 of 1970 verwacht dat de Pinkstergemeente (een beweging die rond 1900 ontstond in Los Angeles) nu honderden miljoenen volgelingen zou hebben? ’ Dat onder atheïsten vandaag zo heftig tegen religie geageerd wordt, heeft volgens Taylor vooral met angst te maken.

Secularisatie verschilt sterk per werelddeel. Waarom is het christendom in de Verenigde Staten zo veel sterker dan in West-Europa?
‘Als ik die vraag echt had willen beantwoorden, was het boek nooit af gekomen. Ik heb wel een hypothese. In Europa bestonden staatskerken die een enorme oppositie opriepen. Frankrijk is daar een goed voorbeeld van. In Amerika heb je nooit één dominante kerk gehad. Mensen hadden de keuze uit een enorme reeks van kerken. De Amerikaanse religieuze wereld was minder gesloten dan die dan veel Europese landen. Daarom was zij minder kwetsbaar voor het expressief individualisme dat in de jaren zestig opkwam. Amerikanen konden kiezen voor de kerk die het beste bij ze paste.’

Nederland kent ook heel veel verschillende kerken. Toch liepen ze sneller leeg dan elders ter wereld.
‘Ja, maar Nederland valt niet te vergelijken met Amerika. Tijdens de verzuiling leefden massa’s mensen in een protestantse of katholieke zuil. Dat had een totaliserend effect. Dat zie je niet in de Verenigde Staten. Daar wordt veel van kerk gewisseld. Iemand is presbyteriaans opgevoed, maar stapt over naar de episcopaalse kerk. Dat gebeurt nu nog vaker dan in de 19de eeuw, toen het ook al tamelijk veel voorkwam.’

De klassieke secularisatietheorie, in de jaren vijftig en zestig breed gedeeld door sociologen, had iets geruststellends. Op den duur zou de hele wereld bestaan uit liberale democraten. Daarom wekt de ontdekking dat God allerminst dood is zo veel angst, zegt Taylor. De seculiere mens is zijn zorgeloze toekomstbeeld kwijt. Plotseling voelt hij zich belaagd door godsdiensten, de islam voorop, inclusief hun intolerante en gewelddadige aspecten.
Als onderzoeker van het multiculturele vraagstuk in Quebec proefde Taylor die angst.

‘Veel mensen hebben een totaal karikaturaal beeld van de islam. Moslims zouden klaar staan om Canada over te nemen. Daarom mochten we geen enkele concessie doen en moesten we allerlei geloofsuitingen verbieden. Het was een soort paranoia, die echter heel krachtig en invloedrijk kan zijn. Mensen die geen enkele moslim kennen en niets van de islam weten, worden gerekruteerd in een soort kruistocht die wij ons, als democratie, niet kunnen veroorloven. De basis van onze samenleving is gelijkheid en respect voor iedereen. Als we dat ondermijnen, is het afgelopen met de democratie.’ (…)

Gelooft u dat de angst voor de islam voortkomt uit een meer algemene angst? Zijn mensen banger geworden, omdat ze de zekerheid van het oude geloof missen?
‘Dat kun je uiteraard niet bewijzen, maar dat gevoel heb ik wel heel sterk. Met onze commissie zagen we dat vrij sterk in Quebec. Angst voor vreemdelingen kwam voort uit een gevoel van kwetsbaarheid. De inwoners van Quebec voelen zich als franssprekenden onzeker in een grote Angelsaksische wereld. De angst voor buitenstaanders wordt daarmee verbonden, waardoor mensen denken dat immigranten de samenleving ondermijnen. Ik zou zeggen: kalmeer!’

Je kunt best vragen stellen bij Taylors visie op religie. Bijvoorbeeld zoals in dit interview ook gedaan wordt: of hij de definitie van religie niet erg oprekt, als hij allerlei new age-achtige stromingen ook als religieus bestempelt. Voor het christelijk geloof is het belijden van een God die Zich daadwerkelijk en daadkrachtig inlaat met Zijn schepping en schepsel van doorslaggevend belang. Vanuit deze overtuiging zijn wij eerder geneigd te waarschuwen tegen bijvoorbeeld new age-achtige verschijnselen, omdat het nooit een alternatieve vorm van religie kan zijn. Maar het belang van Taylors visie is toch dat hij op wetenschappelijk niveau de discussie aangaat met de harde kern van godloochenaars. En de actualiteit van zijn standpunt ligt in de relativering van de opgeklopte moslimangst in de westerse wereld.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen