Onzichtbaar zichtbaar

‘En [ik geloof ] één heilige, katholieke en apostolische kerk.’
De geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel geeft inhoudelijk weer wat door alle christenen overal en altijd geloofd is. Toch werd juist deze geloofsbelijdenis door de toevoeging in de Latijnse tekst het woord filioque (‘en de Zoon’) de oorzaak van het schisma tussen de westerse kerk en de oosters-orthodoxe kerk in 1054. De oosterse orthodoxie stemt niet in met de gedachte dat de Geest ook van de Zoon uitgaat. Blijkbaar luistert de formulering van de waarheid nauw.
De vier kenmerken van de kerk (nota ecclesiae) – eenheid, heiligheid, katholiciteit en apostoliciteit – zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden. De kerk kan alleen katholiek zijn als ze ook één, heilig en apostolisch is. Hoe is de katholiciteit van de kerk in de protestantse belijdenisgeschriften verwerkt?

Grote schoonmaak
De Augsburgse Confessie (1530) was bedoeld als bemiddelingspoging en gaf weer wat in de hervormingsgezinde gemeenten onder de katholieke leer werd verstaan. Zelfs Joseph Ratzinger, nu paus Benedictus XVI, verklaarde dat deze geloofsbelijdenis was opgesteld vanuit de innerlijke overtuiging om te zoeken naar evangelische katholiciteit. De oorspronkelijke intentie van de Reformatie was geen scheiding, maar zuivering. ‘Onze kerken wijken in geen enkel geloofsartikel af van de katholieke kerk, ze verwijderden slechts een aantal misbruiken die nieuw zijn …’ (Augsburgse Confessie, art. XXI).
De Reformatie was een geding om de verhouding tussen de heiligheid en de eenheid van de kerk. Met een beroep op de leer van de apostelen werd de kerk hervormd. De intentie was geen afsplitsing maar zuivering van de ene katholieke kerk. Het was geen verhuizing, maar een grote schoonmaak, volgens prof.dr. A.A. van Ruler.

Inzet bij Christus
Johannes Calvijn verbindt in de Institutie de katholiciteit van de kerk aan Christus als het enige Hoofd. De kerk wordt katholiek of universeel genoemd, ‘omdat er geen twee of drie kerken kunnen zijn, zonder Christus te delen’ (4.1.2). Alle gelovigen zijn in Christus als hun Hoofd zo verbonden, dat zij als de ledematen van een lichaam waarlijk een zijn. Zij leven allen samen door één geloof, hoop en liefde door dezelfde Geest van God.
In de catechismus van Genève laat Calvijn de catechisant antwoorden op de vraag wat de algemene of katholieke kerk is. ‘Leerling: Dat zijn de gelovigen die God tot het eeuwige leven heeft bestemd.’ (v&a 93)

De inzet bij Christus en de verkiezing is kenmerkend voor de belijdenisgeschriften uit de gereformeerde traditie. De Heidelbergse Catechismus stelt dat de Zoon van God een uitverkoren gemeente vergadert, beschermt en in stand houdt in de eenheid van het ware geloof. De Nederlandse Geloofsbelijdenis verwoordt het in artikel 27 zo: ‘Wij geloven en belijden een enige katholieke of algemene kerk. Zij is een heilige vergadering van ware gelovige christenen, die al hun heil verwachten van Jezus Christus, […] Deze kerk is er geweest van het begin der wereld af en zal zijn tot het einde toe; want Christus is een eeuwige Koning, die niet zonder onderdanen kan zijn.’

Een Hoofd|
De geloofsbelijdenis van Heinrich Bullinger, de Confessio Helvetica Posterior (1566), heeft een hoofdstuk met de veelzeggende titel: Over de katholieke en heilige kerk van God en het enige Hoofd van de kerk (XVII).
Die kerk is er altijd geweest en zal er altijd zijn; omdat er maar één God is, en maar één Middelaar tussen God en mensen, Jezus de Messias, één Herder van de hele kudde, één Hoofd van het lichaam, één Geest, één zaligheid, één testament of verbond, kan er ook maar één kerk zijn. ‘Daarom noemen wij die kerk katholiek, omdat zij universeel is, verspreid door de hele wereld en uitgestrekt over alle tijden.’

Drie elementen markeren de gereformeerde positie. De kerk is katholiek
(a) vanwege het ene Hoofd, Christus,
(b) vanwege de eenheid van de kerk die zich uitstrekt van de schepping tot de voleinding, van Adam tot de laatste uitverkorene
(c) vanwege de eenheid van het geloof ondanks verscheidenheid.
De Reformatie sluit bewust aan bij de confessie van de Vroege Kerk en wil de ene katholieke kerk zuiveren van misstanden.

Repeterende breuk
Hoewel de gereformeerde belijdenisgeschriften de naam katholiek hoog in het vaandel hebben staan, heeft dat toch niet geleid tot kerkelijke eenheid, maar veeleer tot een repeterende breuk. Hoe is dat mogelijk? Zijn er zwakke schakels in de gereformeerde theologie?
In de Reformatie verschuift de katholiciteit van de kerk van de zichtbare gestalte van de kerk naar de onzichtbare geloofswerkelijkheid. De onzichtbare kerk heeft wel een zichtbare gestalte die duidelijk herkenbaar is. De ware kerk is daar waar het evangelie verkondigd wordt. De zuivere bediening van de sacramenten en de uitoefening van de tucht komen daarbij, al blijven zij ondergeschikt aan het Woord als kenmerken van de ware kerk.
De kracht van die switch lag daarin dat de katholiciteit sterker dan bij Rome met de inhoud van het christelijke geloof werd verbonden, maar de zwakheid lag daarin dat de onzichtbare kerk gemakkelijk een excuus werd voor de onderlinge verdeeldheid. Het gaat uiteindelijk om de Kerk met een hoofdletter, zeggen we dan en we gaan over tot de orde van de dag.

Nationaal
De geschiedenis van de Reformatie heeft aan de protestantse kerken een nationaal karakter gegeven. Er ontstond een lappendeken van nationale gereformeerde kerken. Het was de intentie om de nationale begrenzing van de kerk te overstijgen – denk aan de internationale synode van Dordrecht (1618-1619) – maar in de praktijk heeft het nationale kerkbesef diep wortel geschoten in het onderbewustzijn van gereformeerde christenen.
Blijkbaar leent de gereformeerde theologie zich gemakkelijk voor de verbinding van geloof en nationaliteit. Dat leidt echter tot een vervangingstheologie bij uitstek. Niet de kerk, maar de natie neemt de plaats van Israël in. Dat de kerk in de plaats van Israël is gekomen, is een dwaling, maar dat Nederland, Schotland of Zuid-Afrika in de plaats van Israël is gekomen, is een ketterij.

Ambt
Voor het bewaken van de katholiciteit is het ambt van groot belang. Dat blijkt onder andere uit de eerste keer dat het woord ‘katholiek’ in de kerkgeschiedenis gebruikt wordt, door Ignatius: ‘Leeft allen in navolging van de bisschop, zoals Jezus Christus de Vader volgde. (…) Waar de bisschop verschijnt daar moet het volk zijn. Net zoals waar Christus is de katholieke kerk aanwezig is.’
Tegenover het machtsmisbruik bij Rome stelt de gereformeerde kerkorde naast de dienaar van het Woord ook oudsten of ouderlingen aan om tirannie te weren. De gereformeerde traditie is op dit punt op de Schrift gefundeerd. Toch heeft de concrete invulling en uitwerking van de gereformeerde ambtstheologie ook geleid tot een relativering van het bijzondere ambt van de dienaar van het Woord. In ieder geval zet de nivellering en democratisering van het ambt de katholiciteit van de kerk onder druk. Het zicht op de katholieke kerk staat of valt met het besef dat de Heere Zelf ons aanspreekt door de verkondiging van Zijn Woord. De gemeente moet er steeds aan herinnerd worden dat Christus – in het ambt, in de sacramenten en vooral in het gewaad van het Woord – werkelijk present is.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen