Vroom en geleerd reformator

A an de herdenking van de vijfhonderdste geboortedag van Melanchthon in 1997 is in Nederland nauwelijks aandacht geschonken. Des te meer aandacht was er in het jaar dat achter ons ligt voor de herdenking van de vijfhonderdste geboortedag van Johannes Calvijn. Voorafgaand aan de herdenking van de Reformatie in 2017 kunnen we in 2014 nog aandacht schenken aan de 450 e sterfdag van Calvijn. Dit jaar hebben we echter alsnog gelegenheid om uitvoeriger stil te staan bij Luthers naaste medewerker en opvolger, Philippus Melanchthon.

Volgende maand, op 19 april, zal het 450 jaar geleden zijn dat hij in Wittenberg in de leeftijd van 63 jaar stierf.

Begaafd

Op 16 februari 1497 worden Georg en Barbara Schwartzerdt verblijd met de geboorte van hun eerste kind. Zij wonen ongeveer 50 kilometer ten zuiden van Heidelberg, in het stadje Bretten. Zij noemen hun zoon Philippus, ter ere van de landsheer, die dezelfde naam draagt. Na Philippus zullen zij nog vier kinderen krijgen. Georg is wapensmid en Barbara komt uit een familie van welgestelde kooplieden. Barbara’s vader heeft een belangrijke rol gespeeld in de opvoeding van zijn zeer begaafde kleinzoon en heeft ervoor gezorgd dat hij grondig geschoold is in het Latijn. Zijn vader en opa sterven als Philippus nog maar elf jaar is.

Philippus bezoekt de Latijnse school in de stad Pforzheim, waar hij zich niet alleen verder bekwaamt in het Latijn, maar ook grondig geschoold wordt in de Griekse taal. De humanist en taalgeleerde Johannes Reuchlin heeft in deze periode de Duitse achternaam Schwartzerdt (letterlijk: zwarte aarde) vertaald in het Grieks. Het verhaal gaat dat Reuchlin tegen hem gezegd heeft: ‘Je heet Schwartzerdt, je bent een Griek; daarom zul je ook een Griekse naam dragen: Ik noem je Melanchthon, wat betekent ‘zwarte aarde’.’

Na Pforzheim studeert hij aan de universiteiten in Heidelberg en Tübingen. Op vijftienjarige leeftijd zou hij al kunnen promoveren, maar zijn hoogleraren willen daar niet aan meewerken omdat Philippus in hun ogen nog te jong is en het gezag mist dat noodzakelijk is voor een academisch geschoolde leraar. Pas wanneer hij zestien is mag hij promoveren!

Leraar van Duitsland

Op aanbeveling van Reuchlin wordt Melanchthon in 1518 door de keurvorst van Saksen, Frederik de Wijze, uitgenodigd om aan diens pas gestichte universiteit te Wittenberg de Griekse taal te gaan doceren. Hoewel hij nog maar 21 jaar oud is, is hij al een briljante geleerde. Op 28 augustus begint Melanchthon zijn werk als hoogleraar met een inaugurele rede over de vernieuwing van het onderwijs aan de jeugd. Hij bepleit de bestudering van het Grieks en onderstreept dat theologen ook Hebreeuws moeten kennen.

Naast taalgeleerde en humanist is Melanchthon vooral docent. Aan zijn inzet voor de hervormingen van het onderwijs heeft hij zijn bijnaam praeceptor Germaniae (leraar van Duitsland) te danken. In zijn ogen was het onderwijs te eenzijdig gericht op het vervullen van een kerkelijk ambt. Door zijn toedoen is er een schoolsysteem gekomen waarin goed en veelzijdig onderwijs werd gegeven. Melanchthon stelde ‘schoolwerkplannen’ op en schreef verschillende leerboeken die nog vele jaren na zijn dood in gebruik zijn gebleven.

Bevriend met Luther

In Wittenberg raakt Melanchthon bevriend met Luther, die veertien jaar ouder is. Hij verklaart dat hij van Luther het Evangelie geleerd heeft. Over en weer zijn zij bij elkaar in de leer gegaan. Onder leiding van Luther bekwaamt Melanchthon zich in de theologie. Al in 1519 is hij baccalaureus biblicus.

Omgekeerd volgt Luther de colleges Grieks van Melanchthon. De kennis die hij hier opdoet, zou van groot belang worden voor de vertaling van de Bijbel in het Duits.

‘Philippus Melanchthon dwong me tot de vertaling van het Nieuwe Testament’, zal Luther later verklaren. Er is groot wederzijds respect.

Luther vertelt: ‘Onze Philippus Melanchthon is een geweldig mens, bijna alles aan hem is bovenmenselijk en toch zijn wij heel vertrouwd en bevriend met elkaar.’

Omgekeerd schrijft Melanchthon wanneer Luther op de Wartburg bij Eisenach in veiligheid is gebracht: ‘Ik zou liever sterven dan van deze man gescheiden worden.’

Woordvoerder protestanten

Bij het eerste belangrijke gesprek tussen Luther en de kerk van Rome, het dispuut te Leipzig in 1519, is Melanchthon al aanwezig.

Tijdens dit twistgesprek met Johannes Eck, een vooraanstaand pauselijk theoloog, schrijft hij aan Luther kleine briefjes met bijbelteksten die het gezag van de paus

weerleggen. Ook bij alle latere gesprekken is Melanchthon een belangrijke medewerker. Wanneer Luther zelf niet kan verschijnen, treedt hij op als woordvoerder van de protestanten.

Op de rijksdag te Augsburg in 1530 vertegenwoordigt Melanchthon de zaak van de Reformatie. Luther is in de ban gedaan en kan Keursaksen niet verlaten. De moeilijkheden van de gesprekken met de roomskatholieken overwint Melanchthon meesterlijk. Hij schrijft aan de hand van verschillende eerdere geschriften en de gesprekken in Augsburg de eerste grote belijdenis van de Reformatie, de Confessio Augustana.

Terwijl Luther zich noodgedwongen op de Wartburg moet schuilhouden en bezig is met de vertaling van de Bijbel, neemt Melanchthon de colleges exegese over. Daarnaast geeft Melanchthon colleges over de ethische en politieke geschriften van Aristoteles en Cicero. Publicaties naar aanleiding van deze colleges zien in de jaren 1529 en 1532 het licht. Naast deze wetenschappelijk geschriften publiceert hij ook in 1527 een commentaar op de brief aan de Kolossenzen en schrijft hij een commentaar op de brief aan de Romeinen.

Leider

Melanchthons leidinggevende bekwaamheden blijven niet verborgen. In 1523/24 en 1538 is hij rector van de universiteit en van 1546 tot en met 1548 decaan aan de faculteit der wijsbegeerte.

In augustus 1557 reist Melanchthon in opdracht van keurvorst August naar het godsdienstgesprek te Worms. Terwijl hij in deze stad verblijft, hoort hij dat zijn vrouw Katharina op 13 oktober is overleden. Pas halverwege december kan hij – verzwakt als hij is – terugkeren naar Wittenberg. In het voorjaar van 1560 onderneemt Melanchthon de reis naar Leipzig om een aantal kandidaat-docenten te examineren. Door het natte en koude weer onderweg wordt hij verkouden. Ziek keert hij terug naar Wittenberg en op 19 april 1560 sterft hij op ruim 63-jarige leeftijd. Zijn lichaam wordt begraven in de slotkerk van Wittenberg. Op Melanchthons graf staat: ‘Hier ligt begraven het lichaam van de vrome man Philippus Melanchthon, die in het jaar onzes Heeren 1560 op 19 april in deze stad stierf, nadat hij 63 jaar, 2 maanden en 2 dagen geleefd had.’

Aantekeningen

Melanchthon heeft de raad van Erasmus opgevolgd om tijdens het lezen van de Bijbel aantekeningen te maken. Op die manier ontstaat een systematisch overzicht wat de Bijbel over bijvoorbeeld geloof, heiliging of evangelie zegt. In 1521 werkt hij zijn aantekeningen uit in een boek dat als titel meekrijgt Loci Communes (gemeenplaatsen). Dit kleine boek is het begin van een reformatorische dogmatiek. Velen zijn onder de indruk van dit boek.

Heinrich Bullinger, die de opvolger van Zwingli zou worden, verklaart dat hij door het lezen van dit boek het meest is overtuigd geraakt om de leer van de paus volledig af te zweren.

Omdat Melanchthon in de Bijbel blijft studeren, groeit het boek. In 1535 neemt hij ook hoofdstukken over de leer van God en de leer van Christus op. Acht jaar later herschrijft hij het boek voor de derde keer en in 1555 brengt hij het boek in het Duits op de markt. Tijdens zijn leven wordt het boek ook vertaald in het Nederlands.

Johannes Calvijn is een van degenen die met vrucht de Loci Communes bestudeerd hebben. Heel duidelijk is in Calvijns hoofdwerk Institutie of onderwijzing in de christelijke godsdienst te merken dat hij gebruik heeft gemaakt van het boek van zijn Wittenbergse collega. In 1546 schrijft Calvijn een voorwoord voor de Franse vertaling van de Loci Communes. Hij prijst Melanchthon om zijn grote eenvoud. De diepe vroomheid gecombineerd met een indrukwekkende geleerdheid spreken Calvijn bijzonder aan.

Catechismus

De meeste invloed op de Nederlanden heeft Melanchthon niet door zijn ‘dogmatiek’ uitgeoefend, maar via het vertrouwde leerboek van de kerk, de Heidelbergse Catechismus. Zacharias Ursinus heeft een belangrijk aandeel gehad in dit leerboek. Van 1550 tot 1557 heeft hij aan de universiteit van Wittenberg gestudeerd en is hij leerling van Melanchthon geweest. De brieven uit die tijd getuigen van grote

bewondering voor zijn leermeester. Later weet Ursinus zich meer verbonden met Calvijn. Ook al is het niet helemaal duidelijk in welke mate Ursinus beïnvloed is door Melanchthon, het feit van die invloed op de catechismus staat vast. Ursinus heeft zelf een commentaar op de catechismus geschreven, het Schatboek van de christelijke leer. Dit werk van een van Melanchthons leerlingen heeft er voor gezorgd dat hij – hoewel in ons land veel minder bekend dan Luther – toch van grote betekenis is geweest.

Zijn zeventiende-eeuwse biograaf Abraham van den Corput heeft van hem gezegd: ‘Niemand moet de gezegende gedachtenis van deze grote leraar van Gods kerk verachten.’

W.H.Th. Moehn

Philippus Melanchthon (1497-1560) combineerde diepe vroomheid met indrukwekkende geleerdheid.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen