BOEKBESPREKINGEN

Robin de Slaa en Edwin Klijn De NSB. Ontstaan en opkomst van de Nationaal-Socialistische Beweging, 1931-1935. Uitg. Boom, Amsterdam, 939 blz.; € 39, 50.

De minister van buitenlandse zaken maakt op 8 januari 1934 aan de Nederlandse gezant

in Duitsland zijn zorg kenbaar over de opkomst van de Nationaal Socialistische Beweging van Anton Mussert, die vooral onder jongeren op grote sympathie kan rekenen. De partij groeit uit tot een beweging met meer dan 50.000 leden.

In een vuistdik boek van een kleine duizend pagina’s trekt de geschiedenis van de NSB voorbij. Het is ondoenlijk om recht te doen aan alle facetten van dit boek, dat gebaseerd is op veel nog niet eerder gepubliceerd materiaal uit het NSB-archief maar ook op een uitgebreide reeks publicaties. Namen die veelvuldig voorkomen zijn – behalve uiteraard die van Mussert, Musolini en Hitler – die van de toenmalige minister-president H. Colijn en van de NSB-propagandaleider F.E. Farwerck en de tweede man van de NSB, C. van Geelkerken. Tal van anderen komen ook voor het voetlicht, onder wie burgemeesters in oorlogstijd, de Leidse filosoof G.J.J.P. Bolland, aangeduid als ‘de Johannes de Dooper van het Nederlands fascisme’, L.F. Duymaer van Twist – ‘de generaal’ genoemd, lid van het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond en Tweede Kamerlid voor de ARP, maar ook leider van de Bijzonder Vrijwillige Landstorm, die wegens laster tegen Mussert een klacht indient –, ds. G.H. Kersten, die bij Mussert te boek staat als een van de mensen die de NSB nog niet ‘geterroriseerd’ hebben, ds. C.A. Lingbeek, die bij Mussert onder hetzelfde oordeel valt als Kersten, en prof.dr. Hugo Visscher, die in het (hervormde) Gereformeerd Weekblad ‘vol lof’ schrijft over de ontwikkelingen in Duitsland. Maar ook K. Schilder, die voorziet dat de NSB ‘niets anders kon inhouden dan een alom aanwezige staatsdictatuur, of A. Janse, hoofd van de christelijke school in Biggekerke, die spreekt over ‘zwart socialisme’. Het is jammer dat ten aanzien van deze personen met een korte kwalificatie wordt volstaan en er – met name wat betreft degenen die zich min of meer verwant tonen met de NSB of er gematigd over spreken – niet ook tegenstemmen uit hun eigen kring aan bod komen.

Wie wel uitvoerig voor het voetlicht komt is F.C. Gerritson, de dichter Geerten Gossaert, het enfant terrible in de Christelijk Historische Unie. In 1926 vormen Gerretson, Mussert en mr. A.J. van Vessem, mannen van de Groot- Nederlandse Gedachte, nog gezamenlijk een Nationaal Comité gericht tegen een Belgisch-Nederlands traktaat inzake bevoegdheden over de rivier de Schelde. Maar in 1933 ontpopt ‘de gematigde fascist Gerritson’ zich als ‘een van de meest geharnaste bestrijders van Mussert’, omdat Musserts beweging naar zijn opvattingen niet nationaal is. Verder zien we Gerretson terug binnen het Verbond voor Nationaal Herstel, dat een concurrent wil zijn van de NSB. Uiteindelijk raakt hij betrokken bij de Nederlandse Unie, waarbinnen hij fel van leer trekt tegen ‘de anti-nationale importartikelen’ in het NSB-program en hij zich publiekelijk keert tegen het Duitse Nationaal-Socialisme. Nochtans is de NU ‘legaal fascistisch’, wat Gerritson omstreden maakt.

Ik volsta met deze korte duidingen. Een mêre a boire voor liefhebbers van onze nationale geschiedenis, hier in een donkere tijd. Maar ook een spiegel om vandaag in te kijken, gezien ontwikkelingen die zich in politiek en maatschappij voordoen. ‘De NSB’ers vormden een voorhoede, een nieuwe elite van uitverkorenen, die het Nederlandse volk naar een nieuwe toekomst moest leiden’, zeggen de schrijvers. We weten waar het op uit is gelopen. Ook kerkleiders, soms met uitgesproken nationale gevoelens, werden verblind. Ook vandaag duiken tekens bewegingen op, in telkens ook nieuw gewaad, die niet vrij zijn van nationalistische dan wel fascistische smetten. We zijn gewaarschuwd.

J. van der Graaf, Huizen

Pierre van Enk Frankrijk en de hugenoten. Drie eeuwen onderdrukking en verzet. Uitg. Boekencentrum, Zoetermeer; 632 blz.; € 35, - (tot 6 juli € 27, 50).

Voor de lezers van De Waarheidsvriend die hun vakantie in Frankrijk doorbrengen is er min-

stens één reden om Frankrijk en de hugenoten van Pierre van Enk te aan te schaffen: het register van Franse plaatsnamen achterin. Wie bijvoorbeeld de lieflijke dorpjes Lourmarin en Cabrières in de Provence bezoekt, kan dan nalezen wat zich hier in 1545 afspeelt. Elf

Waldenzendorpen worden uitgemoord en platgebrand als strafmaatregel van de Franse overheid. In Cabrières laat de plaatselijke predikant zich uitleveren op voorwaarde dat de bewoners gespaard zouden blijven. Maar het Franse leger breekt de belofte. De mannen worden in een kelder ingesloten en met dolken en degens afgemaakt, de vrouwen en kinderen in de kerk verbrand.

Het lijvige boek is geen ontspannen vakantielectuur, maar een aangrijpend verhaal van gruwelijke episodes, dat bijna drie eeuwen beslaat. De volgelingen van Petrus Waldus, de koopman van Lyon die in de twaalfde eeuw in vrijwillige armoede gaat leven en met zijn aanhangers door de Alpen trekt om het Evangelie te verkondigen, worden te vuur en te zwaard vervolgd. Samen met andere aanhangers van de ‘nieuwe leer’ worden ze rond 1555 hugenoten genoemd. ‘(…) De katholieken gaan hen steeds meer zien als republikeinen die het op de monarchie voorzien hebben en die erop uit zijn zich te verschansen in autonome steden, naar het model van de Zwitserse Eidgenossen (of Eyguenot, het woord waarvan de benaming hugenoot zou zijn afgeleid).’

De geschiedenis van de hugenoten met hun soms woest ogende leiders, hun onaangepaste profeten en vrijgevochten lekenpredikers wordt gedetailleerd beschreven. De auteur geeft blijk van grote belezenheid, poogt een objectieve weergave van feiten te geven en besluit zijn boek met dertien stellingen. Het is geen wetenschappelijke studie, meer een journalistiek verslag, alsof je een eindeloos lang uitgesponnen krantenartikel leest, dat van dag tot dag verslag doet van een schijnbaar hopeloze vrijheidsstrijd. Noten en verwijzingen naar wetenschappelijke bronnen zijn jammer genoeg schaars. De auteur beschrijft soms achtergronden en waagt zich daarbij aan een uitvoerig exposé over Calvijn als pastor en zedenmeester. Waarom Calvijns theologie de hugenoten inspireerde tot hun onvermoeibare vrijheidsstrijd wordt niet echt duidelijk. Van Enk, die twintig jaar bij het dagblad Trouw werkte, is dan ook meer journalist dan theoloog of historicus.

Het boek heeft me nieuwe inzichten gegeven. Het ligt toch allemaal veel genuanceerder dan ik dacht. Zo legt de auteur uit dat Gaspard de Coligny mede schuldig is aan het zaaien van de angst en paniek die uitmondt in het geweld van de Bartholomeüsnacht, waarbij twee duizend hugenoten omkomen. Opmerkelijk dat juist de vrijdenker Voltaire de weg baant naar de erkenning van gewetensvrijheid van de hugenoten. Je vraagt je wel af waarom het ‘verlichte’ Frankrijk van Lodewijk XIV in geestelijke vrijheid zo lang en zo ver achterblijft bij de rest van Europa. Het boek bevat een schat aan informatie, maar vraagt door de opsomming van namen en feiten veel van de lezer. Het is geen stilistisch hoogtepunt, wel een erg interessant relaas, een must voor ieder die zich in de geschiedenis van de hugenoten wil verdiepen, verplichte kost voor protestantse vakantiegangers in Frankrijk.

N.M. Tramper, Vlaardingen

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen