Allerlei vertalingen

Door diverse vertalingen te raadplegen, kunnen gewone lezers bij ons er achter komen dat de hoofdboodschap van de Bijbel glashelder is. Zij kunnen ook nagaan dat bij sommige teksten onzekerheid bestaat over de weergave en dat daar diverse keuzen mogelijk zijn. De toename aan bijbelvertalingen betekent dat predikanten en leidinggevenden goed moeten beseffen dat gemeenteleden niet allemaal dezelfde vertaling gebruiken. Hun onderwijs moet de gemeenteleden helpen de juiste keuzes te maken als er verschil van interpretatie mogelijk is. Het is uiteraard mogelijk als gemeente te kiezen voor slechts één vertaling, in de hoop of overtuiging dat die het meest betrouwbaar is. Toch is het verkeerd alle andere vertalingen uit te sluiten. Elke vertaling heeft zijn plus- en minpunten. De enige door God geïnspireerde tekst is de Hebreeuwse en Griekse grondtekst. Wie een vertaling voor canoniek verklaart, is niet Bijbels en ook niet reformatorisch bezig. De Statenvertaling zelf reikt in de kanttekeningen allerlei alternatieven aan, en daarvan zijn er in de loop der tijd heel wat afgevallen, maar ook zijn er andere bijgekomen. Soms blijken die alternatieven nu beter te zijn dan de destijds opgenomen hoofdtekst.

De Statenvertaling van 1637
De Dordtse synode van 1618-1619 gaf opdracht tot het vertalen van de Bijbel. Deze kwam in 1637 gereed en is bekend geworden als de Statenvertaling. Daarbij zijn onder andere de volgende uitgangspunten geformuleerd en gerealiseerd: -De vertalers zijn zowel geleerd als vroom en rechtzinnig.
-De vertaling is tamelijk letterlijk, maar moet wel te begrijpen zijn door de lezer van de doeltaal.
- Toevoegingen ter verduidelijking van de tekst kunnen door de lezer herkend worden.
-Het geloof in de eenheid van de Schrift heeft consequenties voor de vertaling en de verklaring.
-De vertalers leggen rekenschap van hun keuzes af aan de lezer en geven ook aan welke andere vertaalmogelijkheden er zijn. Dit gebeurt in de zogenaamde Kanttekeningen.
-Uit de toelichtingen blijkt dat de vertalers kennis hebben genomen van alle toen beschikbare wetenschappelijke literatuur (ook van Joden en rooms-katholieken).
Deze vertaling heeft de eeuwen verduurd, maar na verloop van tijd diende de vraag naar nieuwere vertalingen zich aan. Ik sla nu de vertaling van 1951 over en ga direct naar onze eigen tijd.

De Nieuwe Bijbelvertaling
Er is jaren gewerkt aan de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) die in 2004 gereed kwam. Deze vertaling was bedoeld als een standaardvertaling, maar in de jaren negentig rezen er flinke bezwaren, o.a. uit de hoek van de vertalers van de Naardense Bijbelvertaling en vanuit de reformatorische en evangelische kringen, vanwege te grote vrijheden in de weergave. Christenen, die gewend waren aan bijbeltaal en die ook hun geloof in die terminologie verwoordden, ervoeren soms een vervreemding, omdat nogal eens afgeweken werd van vertrouwde woorden. Niettemin is de NBV in grote kring gunstig ontvangen. Toch is nu, zes jaar later, een bepaalde kentering merkbaar. De vertaling leest zeer soepel en is voor een eerste kennisneming van de verhalen zeer geschikt. Echter, in orthodoxe kring zijn mensen gewend de afzonderlijke teksten grondig tegen het licht te houden. Dit gebeurt in preken, op bijbelkringen en bij persoonlijk bijbelonderzoek. Dan blijkt de NBV meermalen erg vrij te zijn vertaald en geheel andere keuzes te maken dan voorheen. Maar op grond waarvan? Dat wordt helaas niet duidelijk gemaakt. Op grond van gepubliceerde deeluitgaven van de NBV hebben diverse supervisoren en de Evangelische Allianties van Nederland en België gevraagd om meer concordantie en meer voetnoten, maar op een vergadering te Rotterdam (gehouden op 6 november 1999 om te overleggen met de ‘bezwaarden’) bleek dat men het beleid van de NBV niet zou veranderen. Interessant is in dit verband een uitlating van prof. L.J. de Vries, hoogleraar bijbelvertalen aan de VU. Hij vindt dat vertalers minimaal affiniteit moeten hebben met de bronnen van het christelijk geloof, maar voegt daaraan toe ‘dat vertalers ook affiniteit en invoelingsvermogen moeten hebben ten opzichte van wat lees- en geloofsgemeenschappen willen doen met de vertaling, alsmede met de verschillende vertaaltradities, want de plaats van een nieuwe vertaling wordt ook altijd medebepaald door andere vertalingen.’ Het is spijtig te moeten concluderen dat de opdrachtgevers voor de NBV hieraan onvoldoende aandacht hebben gegeven.

Predikantencontio
In de functie van supervisor van de NBV heb ik op elk toegezonden bijbelboek gereageerd. Het Hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond vroeg aan drs. Th. van der Louw (vertaler) en mij een toelichting te geven op het vertaalwerk tijdens de predikantencontio op 8 januari 1998. Ik heb toen geprobeerd een evenwichtige evaluatie te geven van de NBV, voor zover dat in die fase mogelijk was. Vanwege de ingrijpende verschillen met de SV heb ik toen geopperd dat een Herziene Statenvertaling ook een mogelijkheid was. Het merendeel van de toen aanwezig predikanten voelde ervoor die optie nader te onderzoeken. Van meet af aan was duidelijk dat er ook nadelen kleefden aan een HSV, omdat het is een compromis is enerzijds vast te houden aan de principes en de gemaakte vertaalkeuzes van de SV en anderzijds hedendaagse wetenschappelijke inzichten te verwerken. Een hertaling is een aanpassing en niet hetzelfde als een nieuwe vertaling. In een langdurig proces van vier jaar is gezocht naar draagvlak voor een dergelijke hertaling en zijn er contacten geweest met het NBG en met diverse kerken. Verder heeft een commissie de mogelijkheden en grenzen van zo’n project aangegeven. Wat is wenselijk en wat gaat te ver? In 2002 is de Stichting Herziening Statenvertaling begonnen en zijn de vertaalkoppels en resonansgroepen aan het werk gegaan.

Resultaat
Zelf ben ik enthousiast over het resultaat dat nu voorligt:
-De HSV is sterk brontaalgericht, zodat niet steeds gezegd hoeft te worden ‘maar eigenlijk staat er.’
-Er is vrij sterk, maar niet star concordant vertaald.
-De taal is hedendaags, maar met aansluiting bij de klassieke verwoordingen.
-Het geloofsuitgangspunt is goed te merken, bijvoorbeeld in de relatie tussen OT en NT.
-Hedendaagse wetenschappelijke kennis is verwerkt.
-Poëzie en proza zijn verschillend afgedrukt, waardoor bijvoorbeeld het boek Job veel toegankelijker wordt.
-Wanneer vrijer vertaald is dan de brontekst letterlijk aangeeft, is dit verantwoord in een voetnoot.
Laat ik als voorbeeld iets nemen uit het boek Prediker. De bekende uitdrukking ‘ijdelheid der ijdelheden’ is in de NBV ‘lucht en leegte’ geworden, taalkundig een leuke vondst, maar inhoudelijk komt het neer op zinloosheid. De HSV vertaalt hier ‘een en al vluchtigheid.’ Dit is een vrije weergaven, maar beter in overeenstemming met de waarnemingen van Prediker dan ‘ijdelheid’ of ‘zinloosheid’. Een theologisch verschil komt naar voren in Prediker 3:21. SV en HSV hebben ‘Wie merkt op dat de adem van de mensenkinderen naar boven stijgt en de adem van de dieren naar beneden daalt naar de aarde?’ Hier wordt uitgegaan van deze werkelijkheid, maar ook opgemerkt dat het verschil niet zichtbaar is. Het feit dat de geest van de mens naar God gaat, staat vermeld in 12:7. De NBV vertaalt echter op een manier die vertwijfeling uitdrukt: ‘Wie zal ooit weten of de adem van een mens naar boven opstijgt en die van een dier afdaalt naar de aarde?’ Aan de HSV kleven ook nadelen, al geldt ook: welke vertaling heeft die niet? Er zijn nog geen kanttekeningen met toelichting. Andere bijbelhandschriften zijn nog te weinig verwerkt en allerlei mogelijke alternatieven in de vertaling zijn niet vermeld. Hopelijk worden die zaken in de toekomst verwerkt, bijvoorbeeld via een website met toelichtingen.

Kritiek
Verder is er stevige kritiek uitgeoefend op de HSV. Dit gebeurt vooral in de kring van de Gereformeerde Bijbelstichting. Daar houdt men liever vast aan de ongewijzigde Statenvertaling. Deze keuze is tot op zekere hoogte te respecteren, al komt het vasthouden aan een ongewijzigde SV in toenemende mate in strijd met twee uitgangspunten die in Dordt zijn geformuleerd, namelijk de wetenschappelijkheid en de aansluiting bij de eigen taal. Voorts blijven de honderden verbeteringen ten opzichte van de SV gewoonlijk ongenoemd door de critici. Er is toch al een SV en een NBV? Inderdaad, en ongetwijfeld blijven die in gebruik. De HSV heeft een eigen doelgroep, namelijk de mensen die Gods Woord graag in hedendaagse taal lezen, maar ook een vertaling willen raadplegen die dicht bij de grondtaal blijft. Daarom is er een eigen plaats voor deze vertaling. Overigens: een vertaling is slechts een hulpmiddel. Het gaat erom – welke vertaling we ook gebruiken – dat God tot ons spreekt en dat wij luisteren en gehoorzamen. De geestelijke weerstand tegen het Evangelie kunnen wij niet wegnemen, de verwaarlozing van de huisgodsdienst en de zondagse samenkomsten zijn niet te ondervangen door een herziene vertaling. Als er echter mogelijkheden zijn Gods Woord dichterbij de mensen te brengen, is het onze verantwoordelijkheid dat ook te doen.

Dit is een verkorte weergave van een lezing op de Evangelisch Theologische Faculteit te Leuven op 11 december 2010 bij de presentatie van de HSV in Vlaanderen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen