Boekbesprekingen

Martin Luther
Kiezen is dienen. De servo arbitrio. Luthers antwoord aan Erasmus. Uitg. Kok, Kampen; 416 blz.; € 34,50.
Dit voornaam uitgegeven en in een rode kaft gebonden boek is voorzien van een uitgebreid voorwoord door prof.dr. M. Matthias, met aan het einde een toelichting op elementen uit de tekst en een verantwoording van de vertaler. We komen hier in aanraking met de kern van de Reformatie, met datgene waar het Luther eigenlijk om ging. Hij beschouwde de discussie met Erasmus later dan ook als zijn belangrijkste werk. En hij Erasmus ervoor dat hij als enige gezien heeft waar het echt om ging in de theologie van Luther. Deze reageerde in 1524 met De servo arbitrio (over de slaafse wil) op de Diatribe de libero arbitrio (verhandeling over de vrije wil) van Erasmus van Rotterdam, de belangrijkste humanist van zijn tijd. Historisch en feitelijk komt in deze correspondentie tussen de belangrijkste reformator en de belangrijkste humanist in die tijd de breuklijn openbaar tussen de humanistische en de protestantse benadering van de hervorming van de kerk en het christendom. Omdat Erasmus eindelijk en publiekelijk zijn houding bepaalt tegenover Luther en omdat met deze wetenschappelijke discussie over de theologische kernvraag de kloof scherp naar voren komt tussen Luthers theologische benadering en de moreel-filosofische benadering van Erasmus. Tot op deze historische discussie werd de Wittenbergse Reformatie nog gezien als een theologische partner in de kritiek van het humanisme op de scholastiek van de Middeleeuwen. De arbitrage van Luther fungeerde als het fluitje van de scheidsrechter. Daarmee werd het humanisme verwezen naar het kamp van de middeleeuwse kerk met haar scholastieke theologie. De Reformatie van de kerk was begonnen. Want Gods waarheid zegevierde publiekelijk. Dit weerspiegelt ook de verandering van de functie van de theologie binnen de kerk van de Reformatie. De theologie moest voortaan duidelijke uitspraken doen met een waarheidsclaim (assertio) en deze met wetenschappelijke argumenten aannemelijk maken. De hernieuwde kerk onderscheidde zich van de kerk van Rome met de opvatting van de theologie als wetenschap. Niet de religieuze praktijk, de traditie of het kerkrecht, maar de theologisch en wetenschappelijk verantwoorde preek geeft inzicht in Gods waarheid. Dat het voor Luther op de juiste theologie en de juiste verkondiging aankomt, heeft uiteraard gevolgen voor zijn kerkbegrip. Luther onderscheidt voortaan tussen de institutioneel zichtbare kerk en de verborgen kerk. De verborgen kerk kent alleen God. Volgens Luther miskent Erasmus het fundamentele theologische verschil tussen wet en evangelie als de twee vormen waardoor God in de Bijbel tot mensen spreekt, namelijk veeleisend of veelbelovend. Hij doorlicht de redenering van Erasmus als de weerstand van een filosofie van de menselijke vrijheid tegen het theologisch inzicht dat de mens geheel afhankelijk is van zijn Schepper. Dit leidt in de dynamische theologie van Luther echter nooit en nergens tot determinisme. Hij beroept zich op Augustinus maar brengt ook volstrekt nieuwe inzichten zowel in de diepte als in de systematische benadering. Luthers traktaat De servo arbitrio brengt ons bij het centrum van zijn theologische kennis. Zelf beschouwt hij deze verhandeling over de onvrijheid van de menselijke wil als kern van de Reformatie. Luther verwijt Erasmus terecht een methodologische kritiek op het concept van God. Er moet volgens hem worden onderscheiden tussen het Woord van God en God zelf. Alle aandacht moet vervolgens worden gericht op de almachtige God in zijn openbaring. Daarbij is de deus absconditus (de verborgen God) niemand anders dan de deus revelatus (de geopenbaarde God). Vooral het systeem van verdienste, dat neerkomt op een notoire of subtiele manier om God in naam van Zijn genade tot schuldenaar van de mens te maken, moet het bij Luther ontgelden. Dan toornt hij als een tweede Mozes of Elia. Zijn taalgebruik tegenover Erasmus is dan zonder meer denigrerend en zelfs schofferend. Ook de voorzichtige middenweg die Erasmus voorstelt, is voor Luther onaanvaardbaar: de vrije keuze een klein rolletje te gunnen, om zo de spanningen binnen de Schrift en de daarbij behorende implicaties op te heffen. De pelagianen noemen het kind bij zijn naam, maar, zegt Luther, onze tijdgenoten – die inhoudelijk hetzelfde vinden en leren – houden ons voor de gek met misleidende woorden, met een loze façade. Ze doen alsof ze het met de pelagianen oneens zijn, maar niets minder is waar. Het beeld is dat van de felst mogelijke bestrijders van de pelagianen, maar kijk je naar de zaak zelf en naar hun hart, dan gaat het om tweehonderd procent pelagianen! Dit zou vandaag gezegd kunnen worden. Want de kwestie van de menselijke vrije wil is niet alleen een vraag in het licht van de christelijke leer van de genade, maar ook een fundamentele filosofische vraag sinds de idealistische filosofie van Immanuël Kant. En zij is met het moderne hersenonderzoek ook nog eens een keer een modern natuurwetenschappelijke vraag. Feitelijk preludeert Luther op de moderne erkenning van de onverrekenbaarheid van een oorzaak-gevolgrelatie van de buitenwereld met de ervaring van de menselijke zelfwerkzaamheid en het menselijke zelfbesef. Heel scherp ziet Luther dat Erasmus’ begrip van de vrije wil of van een vrije keuze-optie een fundamentele neutraliteit van de wil veronderstelt. Luthers stellingname is die van de ene algemene christelijke kerk die bij de tijd en bij de eeuwigheid tegelijk is. Hans-Joachim Iwand (1899-1960) heeft in tegenstelling tot de liberale theologie van zijn tijd en van onze tijd in de servo arbitrio het hart gezien van Luthers theologie. Daarmee schoot hij in de roos. Het is merkwaardig dat het moderne onderzoek kritiek heeft op individuele formuleringen, maar dit geschrift van de reformator Maarten Luther tóch waardeert vanwege zijn theologische diepgang. Het wordt meer dan tijd dat ook wij Luther weer eens gaan lezen. Deze uitgave wil ons daar graag bij helpen.

C.A. van der Sluijs, Veenendaal

---
Niels de Jong
Psalmen beter begrijpen en groeien in gebed. Uitg. Boekencentrum, Zoetermeer; 96 blz.; € 9,90.
De Psalmen zijn niet zozeer een liederenbundel als wel een gebedenboek. En niet zomaar een gebedenboek! Koning David ontving in zijn zalving met de Heilige Geest ook de uitzonderlijke gave om liederen te dichten. Zijn liederen vormen de ruggengraat van het psalmboek. En wat de Heilige Geest geeft is voor alle tijden. Het is daarom niet verbazend dat de Heere Jezus de psalmen intensief kende en bad. Dat Hij de psalmen na Zijn opstanding aan de apostelen uitlegde in het rijke licht van Zijn verschijning. En dat de psalmen vervolgens bij de apostelen en bij de christenheid van alle tijden een uitzonderlijke plaats hebben ingenomen, als het gebedenboek bij uitstek. Dat is bedoeld voor tot aan de wederkomst. De psalmen willen een rijkdom zijn, niet alleen voor mensen die kerkelijk zijn opgegroeid, maar evenzeer voor mensen die vanuit de wereld tot geloof komen. Het is daarom zeer te waarderen dat ds. Niels de Jong, evangelisatiepredikant in Rotterdam-Centrum, een boekje heeft uitgegeven om mensen die nog niet zo lang geloven, te helpen thuis te raken in de Psalmen. Feitelijk is het boekje bestemd als vervolg op de Alphacursus. Daarvoor is het zeer bruikbaar. In kort bestek wordt een aantal aspecten van de psalmen aangeduid. Dat maakt mensen vertrouwder met de eigen aard en taal van de Psalmen. Vervolgens komen tien psalmen aan de orde met uitleg, actuele toepassing, vragen en verwerkingen. Alles bij elkaar is het heel bruikbaar materiaal waardoor een kring nieuw-gelovigen een goede verdieping kan krijgen in het rijke gebedsleven van het christelijk geloof.

P.F. Bouter, Bodegraven

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen