Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Trots, vrij, orthodox

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Trots, vrij, orthodox

Ds. L.H. Oosten typeert Frieslands eigen aard en geloof

9 minuten leestijd Arcering uitzetten

Ds. L.H. Oosten, emeritus predikant, stammend uit een Fries geslacht, heeft ons verrast met Vrije Friezen. Momenten uit de kerkgeschiedenis van Friesland. Wie zijn Friezen eigenlijk en waarom is hun (kerk)geschiedenis bijzonder?

Nederland is voortgekomen uit Friezen, Franken en Saksen, die ieder een eigen karakter vertonen. De Friezen, trots op hun vrijheid, voelen zich als een volk. Zij houden vast aan hun eigen taal en zijn bereid hun vrijheid met hand en tand te verdedigen. De titel ‘Vrije Friezen’ is daarom goed gekozen en geeft duidelijk blijk van het Friese volkskarakter: ‘Wij Friezen buigen alleen voor God’. Tekenend daarvoor is ook de poëzie van de schrijver en dichter J. van Lennep

(1802-1868):
In der Friezen fier gemoed,
De ijzeren knods blinkt in hun handen;
Wie hen driftig aan durft randen,
heeft zijn stoutheid ras geboet.
Alle volkeren op deez’ aard
Zien wij eens hun naam verliezen;
Maar de grootsche naam van Friezen
blijft in eeuwigheid vermaard.


Willibrord
Ds. Oosten beschrijft het karakter van de edele, vrije Friezen. Treffend is wat hij opmerkt: ‘Wij Friezen knielen alleen voor God’, ‘wanneer zij in eigen gemoed overtuigd zijn van de soevereiniteit van God’. Het predestinatiegeloof heeft voor de Fries een grote bekoring. ‘De vrije Fries kan alleen maar een vrije, soevereine God aanbidden en vereren.’ ‘Dit geeft aan zijn geloof een heel eigen karakter. Aard en geloof hebben hier veel met elkaar te maken.’Daarna volgen steeds korte en interessante flitsen, vanaf 690 tot 2004, die alle een venster openen op episoden uit de geschiedenis van Friesland.
Belangwekkend is dat het christendom niet door de Franken gebracht werd – deze waren niet welkom – maar door de Engelsen. Willibrord was uit Northumberland afkomstig. De befaamde koning Radboud regeerde over Groot-Friesland, dat zich in die tijd tot Utrecht uitstrekte, en over West-Friesland. Medemblik was toen de zetel van de Friese vorsten. De moord op Bonifatius bij Dokkum in 754 zou niet zozeer een verzet zijn tegen het christendom maar een uiting van de zucht van de vrijheid van de Friezen. Merkwaardig is dat er in die eerste tijd geen Friese adel was; ‘iedere vrije Fries is van adel’.
Het christendom heeft zich wel doorgezet getuige de vele kerken uit de twaalfde en dertiende eeuw. Het evangelie heeft wortel geschoten in de Friese volksziel. En vanuit Friesland werd het evangelie verbreid. In de Middeleeuwen ontstond er wel adel onder de Friezen, en omdat zij alle hoge geestelijke functies in bezit hadden, was het gezag van de Roomse Kerk niet zo groot als elders. Bovendien strookte het gezag van de kerk niet met het karakter van de Friezen.

Thomas à Kempis
De bekende rondreizende prediker Johannes Brugmans heeft voorbereidend gewerkt voor de Reformatie. De zogenaamde voorreformatoren, zoals Wessel Gansfort, Agricola en Geert Groote, hebben er invloed gehad. Ds. Oosten noemt ook Thomas à Kempis in deze rij. Hij woonde in het Augustijnenklooster van St. Agnes gelegen op een heuvel vlak bij Zwolle. Wij weten dat hij ook in Friesland geweest is, in Ludingakerke, toen hij een poos moest uitwijken wegens het Utrechtse schisma. Zijn beroemde geschrift De Imitatione Christi, over de navolging van Christus, uit de voorreformatie behoort met het zeer bekende nareformatorische geschrift The Pilgrim’s Progress van John Bunyan naast de Bijbel tot de meest verspreide en gelezen boeken ter wereld. Het geloofsvertrouwen en de innige bijbelse vroomheid van De navolging van Christus draagt vanzelfsprekend de sporen van het eigentijdse van de Middeleeuwen, beheerst door het rooms-katholicisme, maar het is tegelijk uitgegroeid tot een ware bijbelse katholiciteit van de kerk van alle eeuwen. Het is geen wonder dat dit boekje de weg ook in Friesland geplaveid heeft tot de Hervorming, de terugkeer van de kerk tot de heilige Schrift zelf, waar de enige troost die standhoudt te vinden is.

Reformatie
De auteur geeft tal van interessante voorbeelden hoe de Reformatie al vroeg doordrong in Friesland. Geschriften van Luther werden aangetroffen. Gellius Faber de Bouma preekt al in 1515 in bijbelse en zelfs gereformeerde zin. Later werd hij collega van a Lasco in Emden. Er waren geestelijken en gemeenteleden die zich één voelden met Luther, want hij bewijst zijn leer duidelijk uit het heilige evangelie en de brieven van Paulus. De Friezen buigen niet voor het gezag van de kerk maar voor het Woord van God ‘en dat legde beslag op de Friese volksziel’. De prediking van het evangelie ging het winnen van de roomse devoties, al lang voordat de Reformatie officieel werd ingevoerd in 1580.
De reformatorische beïnvloeding was in Friesland zoals ook elders in ons land divers: er zijn sporen van Luther, van Zwingli en vrij sterk van de doperse beweging. Wat het laatste betreft maakte vooral de vreedzame Menno Simons in Friesland volgelingen, en niet zozeer de dweperse en revolutionaire richting. Uit een rapport van de Inquisitie (1560) blijkt dat er zo’n 8000 mensen waren die gebroken hadden met de roomse devoties. Sommigen werden door de vervolging gedwongen uit te wijken naar Emden. In het verloop van de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje nam allengs het overwicht van de hervorming in de geest van Calvijn toe, gesteund door de Friese stadhouder Willem Lodewijk van Nassau (voor de Friezen ‘ús heit’). De kerkorde was al opgesteld op de Synode van Emden, een geloofsdaad, omdat grote delen van ons land nog van de Spaanse tirannie bevrijd moesten worden.
In 1578 werd Gellius Snecanus (Jelle Hotzes van Sneek) de eerste predikant te Leeuwarden. Hij kan gezien worden als de hervormer van Friesland. In 1580 kwam naast hem Acronius, die krachtig de predestinatie beleed tegen de remonstranten.

Franeker academie
Er waren al eerder in de zestiende eeuw plannen, maar de Reformatie heeft de grote stoot gegeven tot de stichting van de academie te Franeker waarbij de stadhouder en Snecanus een grote rol gespeeld hebben. Deze instelling, trots genoemd Academia van Vrieslant, heeft enkele eeuwen grote betekenis gehad. Veel studenten kwamen van heinde en ver, onder wie vele Hongaren. Er waren beroemde en bekwame theologen, zoals Sibrandus Lubbertus, Martinus Lydius, Johannes Bogerman (preses van de Nationale Synode van Dordrecht 1618/19) – deze geeft in zijn boek over de praktijk over de ware boete (=bekering) een beeld van de invloed van de reformatorisch leer en hij noemt Friesland ‘dit dal van vettigheid’, om de veel geestelijke en materiële zegeningen. Later zijn het Coccejus, Vitringa en Maccovius. De Franeker hogeschool was zeker in de aanvang ‘het calvinistische Sion’ te noemen.

Nadere Reformatie
Met de komst van de Engelse puritein Amesius naar Franeker begint de rij van meer piëtistische theologen van de Nadere Reformatie in de lijn van William Perkins. Van Amesius ging een weldadige invloed uit op de Friese kerk. Het ging na de aanvaarding van de rechte leer, de orthodoxie, om de doorvoering van de rechte levenspraktijk de orthopraxie. Overigens is de nadruk op het ‘rechte leven’ al volop bij Calvijn en Bucer aanwezig. De strijd ging nu tegen de volkszonden, uitspattingen zoals weeldezucht, dansen, spelen, hoererij, dronkenschap en ook de woekerrente.
Maar de Friezen lieten zich niet zo gemakkelijk aan de puriteinse teugel vast houden. Bekend is van de Franeker hoogleraar Herman Witsius zijn boek Twist des Heeren met sijn Wijngaerdt, waarin hij waarschuwt voor het persoonlijke en nationale verval in leer en leven. Ds. Oosten geeft een aantal belangrijke citaten uit dit boek. Hij wijst er ook op dat Friesland beschikte over een groot aantal drukkers en uitgevers die bij elkaar een ‘schatkamer van gereformeerde theologie’ uitgaven.

Verlichting
In de achttiende eeuw kwam de geest op van de Verlichting. ‘Verlichting of verduistering?’ noemt ds. Oosten dit hoofdstuk terecht. Wat heeft het modernisme een verwoesting in het kerkelijk leven aangericht! Hermannus Venema, die van 1723 tot 1774 hoogleraar was te Franeker is de eerste vrijzinnige theoloog. Hij hield een pleidooi voor tolerantie en bestreed de ‘starheid van het leerstelsel’; deze tolerant was in feite intolerant. Hier zien we de verderfelijke invloed van de Verlichting en het modernisme opdoemen. In dit rationalisme (de dood voor de ware vroomheid) werd de rede als een afgod vereerd. Ds. Oosten spreekt dan ook over ‘onherstelbare geestelijke schade’ aan de kerk van Friesland en concludeert: ‘de Verlichting bleek verduistering’.

Friese Réveil
Ondanks de destructieve krachten van het modernisme en de Groninger theologie werd het licht van de Reformatie niet uitgedoofd. Daar waar het licht van de kansels verdween bleef het schijnen in huisgemeenten, in bijeenkomsten ofwel conventikels en deels ook in de kringen van de Afscheiding. Maar de ‘stillen in den lande’ in de grote kerk werden gesterkt door het Friese Réveil. Ds. Oosten wijst hier op het belangrijke werk van dr. G.A. Wumkes over het Friese Réveil in portretten. Er was toch nog een aantal voormannen, zoals ds. Lucas Fockens te Sneek en ds. J.W. Felix, die te Longerhouw en te Heeg grote scharen volk trokken, die soms, als de kerk afgeladen vol was, op ladders aan de vensters stonden te luisteren naar het Woord der waarheid. Mensen kwamen per sjees, op de schaats of roeiende over het water. En te voet, al duurde dat wel 5 uur, zo groot was de geestelijke honger. Ds. Felix was het die in 1854 de vereniging organiseerde van de ‘Vrienden der Waarheid’, een vereniging van hervormde kerkleden in Friesland die ijverde voor kerkherstel op grond van de gereformeerde belijdenis. Dit initiatief vond navolging in de oprichting van de Confessionele Vereniging en van de Gereformeerde Bond. Ook werden gemeenten geraakt door de prediking van dr. H.F. Kohlbrugge, zoals Sint Johannesga, Birdaard, Driesum, Wouterswoude en Dantumawoude. Het kerkblaadje van Kohlbrugge heeft altijd abonnees gehad in Friesland.

Rijke geschiedenis
Ds. Oosten schrijft ook over de Afscheiding en Doleantie, terwijl zijn laatste hoofdstuk over de ontkerkelijking gaat. De auteur heeft in zijn boek aangetoond dat Friesland een rijke geschiedenis heeft gehad en hoe het gestempeld werd door de reformatie in de zin van Calvijn. Het geheel is goed geschreven en de auteur brengt veel naar voren waaruit lessen voor vandaag getrokken kunnen worden. De uitvoering is uitstekend. Er zijn een tijdtafel, een namen- en plaatsregister aan toegevoegd. De literatuurlijst nodigt uit tot verdere kennisname. Graag beveel ik deze korte en kernachtige introductie tot de kerkgeschiedenis in Friesland aan. Ik zou wensen dat ds. Oosten de dubbele of driedubbele ruimte geboden was.


Dr. W. Balke uit Den Haag is emeritus hoogleraar geschiedenis van de Reformatie

Dit artikel werd u aangeboden door: de Gereformeerde Bond

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 21 februari 2013

De Waarheidsvriend | 24 Pagina's

Trots, vrij, orthodox

Bekijk de hele uitgave van donderdag 21 februari 2013

De Waarheidsvriend | 24 Pagina's