Met nieuwe ogen lezen

Als Joodse kinderen het bijbelse Hebreeuws onder de knie moeten krijgen beginnen zij met Leviticus. Sommigen houden er nare herinneringen aan over. Niet alleen kinderen slaan Leviticus liever over, maar ouderen ook. Er is geen doorkomen aan. Als je het leest, denk je: Wat begrijp ik er eigenlijk van? En als je het begrijpt, denk je: Wat heb ik eraan? Het gaat over dingen uit lang vervlogen tijden. Leviticus is niet populair omdat het een moeilijk bijbelboek is, maar ook omdat het voor ons gevoel een overbodig bijbelboek is. Het was uiteraard belangrijk voor de Israëlieten in hun tijd, maar alles wat in Leviticus staat, heeft al lang afgedaan. Als je kerkgangers zou vragen naar hun waardering voor dit bijbelboek, zou je waarschijnlijk meer dan eens horen: ‘Als Leviticus niet in de Bijbel stond, zou ik het eerlijk gezegd niet missen.’

Veel voorschriften
Er staan geen verhalen in (behalve twee korte, shockerende verhalen: Leviticus 10 en 24), wel heel veel voorschriften. Bijvoorbeeld over hoe je offers moet brengen en hoe de dieren geslacht moeten worden. Alle delen van het lichaam van een dier worden genoemd en er wordt vermeld wat je ermee moet doen. En dan al die verschillende soorten offers. Alleen al van het brandoffer bestaan verschillende soorten. Verteld wordt hoe de priesters gewijd moeten worden en ook worden alle reinigingswetten opgesomd. Uitvoerig wordt over melaatsheid gesproken. En ook neemt de opsomming van alle reine en onreine dieren een belangrijke plaats in.
Al met al is het geen bijbelboek waartoe we ons aangetrokken voelen. En toch zal erom gaan om te ontdekken dat ook dit bijbelboek ons iets te zeggen heeft en dat ook Leviticus het Woord van God is, ook al hebben wij geen tabernakel, geen priesters en geen offers.

Nieuw licht
De Britse Mary Douglas (1921- 2007) schreef een boek dat nieuw licht laat vallen op Leviticus: Leviticus as Literature (Leviticus als literatuur). Zij was geen theologe, maar sociaal antropologe en deed veel veldonderzoek in Afrika. Reinheid en gevaar is het boek dat haar in wetenschappelijke kring veel roem bezorgde. Veel later, in 1999, verscheen haar boek over Leviticus. Zij was toen 76 jaar en daarom kunnen we dit boek wel beschouwen als een rijpe vrucht van jarenlang onderzoek. Zij overleed in 2007 in Londen.
Haar studie over Leviticus is een mooi voorbeeld van voortgang op het gebied van bijbelonderzoek. Dwars door de stormen van de liberale bijbelkritiek heen zijn er mooie resultaten te melden van het werk van toegewijde bijbelgeleerden, waardoor bijvoorbeeld een ander licht geworpen wordt op de literaire vorm van bijbelgedeelten, op historische omstandigheden die tot nog toe onduidelijk waren of op religieuze gebruiken die ons inmiddels helemaal vreemd zijn.

Literaire vorm Ik noemde de literaire vorm. Dat is geen onbelangrijk punt. Wie iets te zeggen heeft, moet een vorm kiezen die tot luisteren uitnodigt en waardoor een betoog goed te volgen is. Bij Genesis en Exodus is dat zeker het geval. Het verhaal neemt je mee. Het boeit. Exodus gaat bovendien verder waar Genesis ophoudt. Genesis eindigt met het bericht: ‘en Jozef stierf ’, maar Exodus 1:8 pakt meteen de draad weer op: ‘Toen kwam er een nieuwe koning over Egypte die Jozef niet gekend had’. Dan wil je weten wat daarvan de gevolgen waren. Wat zou die nieuwe farao voor plannen hebben? Zou er een andere wind gaan waaien? En zo word je meegenomen door het verhaal.
Bij Leviticus is dat totaal anders. Geen verhalen, wel regelingen, wetten, verordeningen, offers. Toch blijkt dat Leviticus een bijbelboek is dat het lezen en bestuderen zeer de moeite waard is. Dat is de waarde van het boek van Douglas. Terwijl de lezer afgeschrikt wordt door het begin van Leviticus en het gevoel heeft op een muur te stuiten, wijst Mary Douglas op een ingang om tot de betekenis en de boodschap door te dringen.

Tabernakel
Ze ontdekte de opbouw, de architectuur, zouden we kunnen zeggen, van Leviticus. We gaan iets van Leviticus begrijpen als we zien dat dit boek in grote lijnen op dezelfde manier is opgebouwd als de tabernakel. Wel denk ik dat Douglas in haar ijver om alles te willen verklaren hierin wel eens te ver gaat, maar als leidraad lijkt me dit inzicht zeer verhelderend. Wie de eerste hoofdstukken van Leviticus leest, betreedt als het ware de voorhof, daarna komt hij in het heilige en ten slotte in het heilige der heiligen. Wie daar kennis van neemt, verbaast zich en beseft dat de bijbelboeken niet uit de losse pols geschreven zijn, maar dat er diep over nagedacht is.
Het vermoeden is dan ook dat voor deze opzet van Leviticus gekozen is om latere geslachten behulpzaam te zijn zich de gang van zaken in de tabernakel te blijven herinneren. Want er zou een tijd komen dat er geen tabernakel en geen tempel meer zouden zijn. Dan is het belangrijk te weten wat de boodschap was van de offers die op het brandofferaltaar gebracht werden en wat de betekenis was van Grote Verzoendag, maar ook – en dat is niet minder belangrijk – om te weten dat de reinheidswetten en spijswetten alles te maken hadden met de offers in de tabernakel. Want de eredienst van Israël is één geheel. Offers, wetten en feesten vormen één geheel en worden als het ware door de eredienst in de tabernakel met elkaar verbonden en op hun plaats gehouden.

Hoofdstukken
De indeling van Leviticus is die van de tabernakel. We weten dat de oppervlakte van de voorhof veel groter was dan van het heilige en dat het heilige weer groter was dan het heilige der heiligen. Dat verschil in grootte wordt ook weerspiegeld in de indeling: hoofdstuk 1 tot en met 17:9 gaat over de voorhof, hoofdstuk 18 tot en met 24:9 over het heilige en de hoofdstukken 25 tot en met 27 over het heilige der heiligen. Hoofdstuk 10 en hoofdstuk 24:10-23 zijn hoofdstukken die als scharnier dienst doen. Ze bevatten de verhalen van de dood van de zonen van Aäron en de steniging van de man die zich schuldig maakte aan godslastering. Rond deze twee geschiedenissen kantelen de hoofdstukken. Ze staan niet op een willekeurige plaats, maar op een plek die bewust gekozen is. Leviticus wil elke Israëliet er diep van doordringen wat het betekent om van het ene deel van de tabernakel naar het andere deel te gaan. Wie het heilige betreedt mag niet nonchalant zijn met de voorschriften (zoals de zonen van Aäron) en wie het heilige der heiligen wil binnengaan, zal moeten beseffen in Gods directe tegenwoordigheid te verkeren, niet minder direct dan toen Mozes op de berg Sinaï was.

Voet van Sinaï
Leviticus bestaat uit drie delen, overeenkomstig de indeling van de tabernakel. Maar de vraag is dan waarom de tabernakel een driedeling had. Douglas ziet in de tabernakel een afbeelding van de berg Sinaï. De voet van de berg kan als de voorhof gezien worden. Want daar bleef het volk, omdat God het volk verboden had de berg te beklimmen. Mozes beklom de Sinaï, maar hij was niet alleen. ‘Vervolgens klommen Mozes en Aäron naar boven, en ook Nadab en Abihu met zeventig van de oudsten van Israël. En zij zagen de God van Israël’ (Ex. 24:9,10). Het is des te tragischer dat Nadab en Abihu, de beide zonen van Aäron, die op de berg waren en God gezien hadden, later in de tabernakel door het vuur van God verteerd zouden worden (10:2).
Hier is dus de driedeling te zien: de voet van de berg met het volk, het middengedeelte met Mozes, Aäron, de zonen van Aäron en de oudsten van het volk, en ten slotte de top van de berg, waar alleen Mozes mocht verkeren en waar God met hem sprak.

Dus dat is het geheim van Leviticus: het is opgebouwd aan de hand van de tabernakel en de tabernakel is weer opgebouwd aan de hand van de berg Sinaï. Die drie grijpen in elkaar in. Ze horen bij elkaar: Leviticus, de tabernakel en de berg Sinaï.
Dan begrijpen we ook hoe heilig het heilige der heiligen is, want deze plaats is niet minder heilig dan de top van de Sinaï, waar het vuur brandde en een wolk de top bedekte. Wie met deze ogen naar het boek Leviticus kijkt, leest het anders.
Het is een bijzondere leeservaring om vanuit dit perspectief dit oude en stoffige bijbelboek te lezen. Offers en wetten worden transparant. Die wetten, offers en bepalingen zijn veel meer dan restanten van een oudtestamentisch en dus wat primitief geloof. Nee, ze laten ons de aanwezigheid en nabijheid van de heilige God ervaren, die zijn tabernakel onder de mensen wilde opslaan. 8-9

Bijbelkritiek
Tegen wetenschappelijk bijbelonderzoek kan niemand bezwaren hebben. Juist de Reformatie heeft het bijbelonderzoek enorm gestimuleerd. Waar de wetenschap een serieuze plaats krijgt, daar kan het niet uitblijven dat bepaalde zaken in een nieuw licht komen te staan. Wetenschap beoefenen is meer dan alleen maar bevestigen wat we allang wisten. Door onderzoek, bijvoorbeeld door het blootleggen van woordbetekenissen of het uitdiepen van historische omstandigheden of het ontdekken van literaire structuren, ontstaan nieuwe gezichtspunten. Bijbelkritiek is iets anders. Dat is aan de orde als de Bijbel als een document wordt gezien dat de neerslag is van het geloof van de mensen die toen leefden. De Bijbel wordt dan opgevat als boek van menselijke geloofservaringen en niet als het boek van Gods openbaring. Maar als de Bijbel niet meer is dan het verhaal van menselijke geloofservaringen, valt de Bijbel in talloze stukjes uiteen. De Bijbel wordt gedegradeerd tot een lappendeken van meningen en overtuigingen. Er blijven ook geen feiten over, want elk feit is een feit zoals mensen dat toen, in hun omstandigheden, hebben ervaren en waargenomen. Zoals Nietzsche zei: ‘Er zijn geen feiten, er zijn alleen interpretaties.’ Waar die overtuiging de wetenschap gaat overheersen, is het gezag van Bijbel verdwenen. Bijbelkritiek is funest omdat niet de wetenschap, maar filosofische vooronderstellingen de Bijbel beletten om zichzelf uit te spreken.

Leviticus als tabernakel Leviticus 1 t/m 17:9: voorhof Leviticus 10: scharniergedeelte Leviticus 18 t/m 24:9: heilige Leviticus 24:10-23: scharniergedeelte Leviticus 25 t/m 27: heilige der heiligen

Dr. A.A.A. Prosman is hervormd emeritus predikant te Nijkerk

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen