Van Hus tot Havel

In Praag ligt de St. Vituskathedraal in het centrum van de wereldlijke macht. Wie langs de rivier loopt en vanuit de stad een blik omhoog werpt, ziet daar de Burcht liggen, de parlementsgebouwen en de kantoren van de president en de premier. Maar boven dit alles uit torent majestueus de St. Vituskathedraal. Dat is een opvallende plek voor een kerk en dat nog wel in het land dat volgens velen het meest atheïstische land van Europa is.

REFORMATIE
En dat niet alleen: Tsjechië is ook het land met de vroegste reformatie van ons continent. Terwijl de brandstapel in Konstanz, waar Johannes Hus op 6 juli 1415 werd geëxecuteerd, nog smeult, breken in Bohemen de Hussitische oorlogen uit. De militaire strateeg Jan Žižka dwingt de Rooms-Katholieke Kerk tot een compromis: er komt ruimte voor de vrije prediking van Gods Woord in de landstaal en het heilig avondmaal wordt nu in brood én wijn aan leken uitgereikt.
De Tsjechische kroonlanden blijven echter formeel onderdeel van het heilige roomse rijk waar de Hussitische kerk(en) worden gedoogd. In 1618 vindt de zeer rooms-katholieke Ferdinand II het welletjes. Hij beperkt de vrijheden in Bohemen en, als woedende Tsjechen zijn vertegenwoordigers uit de ramen van de Praagse burcht storten (zij overleven deze val, dankzij een net passerende mestwagen), begint de Dertigjarige Oorlog. In 1620 verliezen de protestanten op dramatische wijze de slag op de Witte Berg en Ferdinand is heer en meester in Bohemen.

REKATHOLISERING
Wat volgt, is een zorgvuldig geregisseerde rekatholisering. Protestantse kerkleiders krijgen de keuze om terug te keren tot de Rooms-Katholieke Kerk, of om het land te verlaten. Kerkdiensten worden verboden, kerken verwoest. Jan Amos Comenius, één van de bisschoppen in de Tsjechische broederkerk, vlucht via Polen uiteindelijk naar Amsterdam. Tegelijkertijd pompt de Rooms Katholieke Kerk grote hoeveelheden geld in de bouw van kerken, onderwijs en het kloosterleven. Het ‘succes’ is ongeëvenaard. Nergens ter wereld verandert een hele natie in zo korte tijd tweemaal van geloofsrichting.
Twee kanttekeningen zijn hier op hun plaats. In de eerste plaats waren de Hussitische kerken geen reformatiekerken zoals in de rest van Europa, zeker niet gereformeerd. Veel uiterlijke kenmerken in kerk en liturgie blijven hetzelfde. De theologische veranderingen zijn voor gewone kerkgangers niet meteen zichtbaar in hoe de dienst wordt vormgegeven. Ook ontwikkelt de Tsjechische reformatie zich tamelijk langzaam. Bijbelvertaalwerk laat bijvoorbeeld lang op zich wachten. In de tweede plaats gaat deze rekatholisering gepaard met een germanisering. Het Duits wordt de officiële taal in de Boheemse administratie, op scholen, in boeken en op straat. Deze onderdrukking, waarbij kerk en staat samen optrekken, stuit bij veel Tsjechen op weerstand.

GODSDIENSTVRIJHEID
Deze situatie houdt aan tot het einde van de negentiende eeuw. De laatste keizers geven meer ruimte voor protestantse kerken in het Habsburgse rijk, maar pas na de Eerste Wereldoorlog, als in 1918 Tsjecho-Slowakije wordt gesticht, is er werkelijk godsdienstvrijheid. Er komen verschillende protestantse kerken. Die mogen zo’n 10 procent van de bevolking tot hun leden rekenen, later bijna 20 procent.

STAATSCONTROLE
Wanneer de communisten in 1948 de macht grijpen in Tsjecho- Slowakije, verandert de situatie. Rooms-katholieke kerkleiders weigeren in 1949 hun loyaliteit aan de regering te verklaren. Korte tijd later komt er een wet die alle kerkelijke zaken onder staatscontrole brengt. Hoewel de Rooms-Katholieke Kerk, die niet alleen veruit de grootste kerk van het land is, maar ook het meest geïnstitutionaliseerd, de hoofdrol speelt in deze ontwikkelingen, lijden ook de protestantse kerken onder deze ontwikkelingen. Vanuit sterke atheïstische overtuigingen starten de communisten een campagne die de kerk in diskrediet moet brengen. Al snel dient de gelegenheid hiertoe zich aan: priester Touhar ziet in december in zijn kerk de crucifix bewegen en dat leidt tot een stroom aan bedevaartgangers én onderzoekers van de geheime dienst. Touhar wordt gevangen genomen en gemarteld. Hij bekent homoseksuele handelingen met minderjarige jongens en dat hij de crucifix zelf heeft laten bewegen Zijn ‘misdaden’ worden verfilmd en afgeschilderd als een complot van Vaticaanse agenten en kapitalistische samenzweerders van Wall Street. In de film wordt het altaar gedecoreerd met paas- in plaats van adventsdecoraties.
Niettemin treft de campagne doel en velen scharen zich achter de antikerkelijke politiek van de communisten. Eindelijk wordt de enorme rijkdom van de kerk aangepakt en komt er een einde aan dit deel van de overheersing. Meer dan zesduizend monniken en nonnen worden uit hun kloosters gehaald en naar gevangenissen en werkkampen gestuurd. Hoge geestelijken worden aangeklaagd als Vaticaanse agenten en in publieke strafprocessen veroordeeld. Kerken en kerkelijke bezittingen, zoals gebouwen en kunst, worden onteigend en komen in bezit van de staat. Ook veel protestantse voorgangers worden gedeporteerd naar de uraniummijnen.

COLLECTES
De kerk die overblijft staat onder controle van de staat. Op de universiteiten wordt er precies gereguleerd wie (theologie) mag studeren en wie niet. Elke studie wordt afgesloten met een zwaar examen in marxistische filosofie, waar velen voor zakken. Predikanten krijgen een staatstoelage en de geheime dienst heeft overal informanten, uiteindelijk bijna 10 procent van de bevolking. Omdat de kerk financieel afhankelijk is van de staat, verdwijnen bijvoorbeeld ook de collectes uit kerkdiensten en wordt de geefcultuur vernietigd.
De grote paradox is dat kerk en staat worden verenigd uit atheïstische overwegingen.

FLUWELEN REVOLUTIE
De fluwelen revolutie van 1989 betekent dat Tsjechische kerken en christenen kunnen opademen. Vanaf die tijd is de kerk informeel onafhankelijk, formeel gezien blijven kerk en staat verbonden. Václav Havel verhuist in één jaar tijd van de gevangenis naar de Burcht. Hij leidt met verve Tsjechië de NAVO en vervolgens de EU binnen. Hij stuwt het land op in de vaart der volkeren en zoekt nadrukkelijk aansluiting bij West-Europa. Maar het tijdperk Havel is voorbij. De laatste jaren, en met name vanaf 2013, draait het in de Tsjechische politiek vooral om macht. Het presidentschap is vooral ceremonieel bedoeld, zoals in Duitsland, maar de huidige president, Zeman, is rechtstreeks door het volk gekozen en gedraagt zich zeer autonoom. Het inperken van zijn macht is de grote uitdaging voor de andere politici.
Verschillende politieke partijen nemen daarbij populistische standpunten in, waarbij net als in Nederland de Europese Unie het nogal eens moet ontgelden.
Het is een mooi signaal dat één van de christelijke studenten met wie wij hier werken, de biografie van de grondlegger van de Europese Unie, Schuman, heeft vertaald. Schuman was overtuigd christen én overtuigd Europeaan. Hij stichtte daarom de voorloper van de EU op christelijke waarden. Daarom geloven christenen in Tsjechië dat ze een constructieve bijdrage kunnen leveren aan een gesprek over de toekomst van het land binnen de EU. Helaas zijn christenen in de Tsjechische politiek weinig georganiseerd en ondervertegenwoordigd.

CLAIM
Vanaf 1989 ontbreekt het ook lange tijd aan politieke wil om kerk en staat (opnieuw) te scheiden. Dat komt omdat met name de Rooms-Katholieke Kerk een enorme claim bij de Tsjechische staat neerlegt voor restitutie van gestolen goederen en gebouwen tijdens het communisme. Een eerste regeling wordt in 2008 weggestemd in het parlement, eind 2013 wordt de definitieve regeling wél goedgekeurd. Het gaat om een restitutie van vastgoed ter waarde van 3 miljard euro en een financiële compensatie van 2,3 miljard. Voor de St. Vituskathedraal in de Praagse Burcht is een compromis gesloten. Kerk en staat delen de zorg over het gebouw, omdat het een historisch, spiritueel, nationaal en cultureel symbool is voor alle Tsjechen.
Het zal geen verrassing zijn dat de financiële regeling de oude antipathie tegen de kerk, ‘die zich verrijkt ten koste van de armen’, opnieuw voedt. Hier staat tegenover dat de kerken op eigen benen moeten gaan staan en dat de staat stopt met het betalen van salarissen. Vooral kleine protestantse kerken dreigen hierdoor in de problemen te raken. Op korte termijn is de vraag: wat doen we met zoveel geld? Op lange termijn is de vraag: hoe betalen we onze predikant en het onderhoud aan ons gebouw?

Wat is de situatie van de kerk in Europa, het continent dat het meest geraakt is door het Evangelie en waar nu de meeste weerstand is? In dit jaar van Europese verkiezingen komt elke veertien dagen een lidstaat naar voren. Deze week: Tsjechië.

GODSDIENST IN TSJECHIË
Tsjechië heeft zo’n 10,5 miljoen inwoners, van wie de meesten etnisch Tsjechisch zijn. In de tienjaarlijkse volkstelling van 2011 gaf ruim een miljoen Tsjechen aan rooms-katholiek te zijn. Zo’n 200.000 mensen voelen verwantschap met één van de protestantse kerken. Het aantal kerkgangers ligt veel lager dan in deze zelfrapportage: ongeveer 400.000 Tsjechen (4 procent) bezoekt regelmatig een rooms-katholieke kerkdienst en 50.000 (0,5 procent) een protestantse dienst. In de afgelopen twintig jaar is het aantal gelovigen in Tsjechië sterk gedaald. Twintig jaar geleden waren er nog zo’n 4,5 miljoen roomskatholieken, nu is daar nog maar een derde van over. Telde de Kerk van de Tsjechische Broeders in 1991 ruim 200.000 gelovigen, waarmee ze de grootste protestantse kerk was, vandaag is dat tot een kwart teruggebracht. Als deze daling doorzet, zijn er in 2021 geen gelovigen meer in Tsjechië.
Opvallend is wel dat burgers in 2011 voor het eerst ‘ik geloof wel in iets’ konden opgeven. Dat deze optie door 7 procent van de bevolking is aangekruist, laat zien dat de zaken minder zwart-wit zijn dan wel wordt gesuggereerd. Overigens houden Tsjechen ook van humor: naast 8.000 moslims en 20.000 boeddhisten zijn er ook 15.000 mensen die in Jedi geloven, een ridderorde uit de televisieserie Star Wars.

L. Wolters is namens de GZB uitgezonden naar Praag.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen