Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Verborgen omgang

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Verborgen omgang

Bonhoeffer verzet zich tegen genade die niets voorstelt

6 minuten leestijd Arcering uitzetten

Genade is niet zomaar voorhanden; genade is een wonder. Daarom gaat het Dietrich Bonhoeffer in zijn boek Nachfolge (vertaald als Navolging). Maar hoe spreekt Bonhoeffer over verborgen omgang met God? Een verkenning.

De ‘bevindelijke’ kant van Bonhoeffer is waarschijnlijk de reden waarom hij tegenwoordig ook in gereformeerde kring veel gelezen en gewaardeerd wordt. Er was een tijd waarin dat heel anders lag en hij werd gezien als kampioen van liberale theologie.
Toen werd Bonhoeffer vooral gelezen vanuit zijn latere gevangenisbrieven, waarin hij de mogelijkheid van een religieloos christendom verkent. In onze tijd is er meer aandacht gekomen voor de bijbelse en haast bevindelijke tonen die Bonhoeffer aanslaat in werken als Navolging en Leven met elkander.

GEHOORZAAM
Toch zouden we Bonhoeffer tekort doen als we hem al te ‘stichtelijk’ zouden interpreteren of een evangelicaal theoloog van hem zouden maken, zoals de recente biografie van Eric Metaxas ten onrechte doet.
Bonhoeffer was en bleef in allerlei opzichten ook een liberaal theoloog, maar dan wel een liberaal theoloog dicht bij de Bijbel, die nauwkeurig wilde gehoorzamen aan Gods gebod. Daarvoor heeft hij de hoogste prijs betaald toen hij op 9 april 1945 werd opgehangen.

GOEDKOPE GENADE
Het citaat op deze pagina komt uit een hoofdstuk waarin Bonhoeffer kostbare en goedkope genade tegenover elkaar stelt. Hij verzet zich tegen goedkope genade, dat wil zeggen: genade als strooigoed, als confectiewerk en massaproduct. Daarmee bedoelt hij dat er als het ware een onuitputtelijke voorraad genade voorhanden is, die kosteloos kan worden uitgedeeld. Vergeving van zonden is gemakkelijk te verkrijgen voor iedereen. Zonde is er alleen in de herinnering aan de vergeven zonde.
Maar, stelt Bonhoeffer, dan wordt vergeving een principe. Zonden worden bedekt verklaard, ook al heeft niemand er nog berouw van. Dat is echter niet de bijbelse genade: die is wel gratis, maar niet goedkoop.
Bonhoeffer neemt hier een theologie op de korrel die velen in zijn tijd aanhingen en die op zichzelf goed klonk: men zei dat het om de rechtvaardiging van de goddeloze ging. Luther had immers ontdekt dat wij de zaligheid niet kunnen verdienen, maar dat die enkel uit pure genade ons deel wordt. Zo is het ook.
Maar wat voor Luther een bevrijdende ontdekking was na een existentiële worsteling, was in Bonhoeffers dagen geworden tot een bloedeloos systeem, een automatisme. Wat genade heette, was eigenlijk niet anders dan een grote witwasoperatie. In de kern, zo wijst Bonhoeffer aan, gaat het hier niet om een rechtvaardiging van de zondaar, maar om een rechtvaardiging van de zonde. Er wordt gesproken van vergeving van zonde, zonder dat wij van de zonde gescheiden worden. Uiteindelijk is goedkope genade een ‘genade’ zonder navolging, zonder kruis, zonder Christus.

KOSTBARE GENADE
Tegenover de goedkope genade staat de kostbare genade. Voor ons mensen is die genade kostbaar, omdat ze tot navolging roept. Genade kost wat, zelfs je hele leven. Toch is die genade wel echt genade, want het gaat om de navolging van Jezus Christus; het is geen hard juk.
Duur is die genade echter allereerst voor God, omdat deze genade het leven van Zijn Zoon gekost heeft. Maar ze is ook echt genade omdat God ons leven kennelijk zo liefheeft dat Hij er Zijn Zoon voor overheeft. Zo verbindt Bonhoeffer steeds het kostbare en de genade aan elkaar: je kunt niet over genade spreken zonder de kosten mee te bedenken; en je kunt niet over de kosten spreken zonder juist daarmee het wezen van de genade bloot te leggen. Genade is duur, want het is een juk, maar het is echt genade, want het is het juk van Christus.

VERBORGEN OMGANG
Waarom maakt Bonhoeffer hier zo’n punt van? Als hij Navolging in 1937 publiceert, heeft het nazisme in de Duitse kerk gezegevierd. Niet alleen gemeenteleden, maar ook kerkleiders lieten zich meeslepen in de duisternis van het nationaalsocialisme. Dat schokte Bonhoeffer: wat is er met een kerk aan de hand die zich zo mee laat slepen in wat zo overduidelijk tegen Gods wil is?
Dat moet ook met de theologie van die kerk te maken hebben: het ontbreekt aan eenvoudige gehoorzaamheid en de zogenaamde genade stelt niets voor. De woorden kloppen allemaal nog wel, maar het hart is eruit. Dat laatste is voor Bonhoeffer belangrijk: twee mensen kunnen exact hetzelfde zeggen, terwijl het toch iets anders is. Theologische inzichten en andere inzichten laten zich niet losmaken van het bestaan waarin ze gewonnen zijn. Dus niet alleen onze theologische standpunten doen ertoe, maar ons hele bestaan.
Hier komt de verborgen omgang met God dus in beeld. Niet als een geïsoleerd stukje leven, dat verborgen is en verborgen blijft, maar als onderdeel van een compleet leven voor Gods aangezicht. Dat laatste is voor Bonhoeffer cruciaal. Hij had stevige kritiek op mensen die zich ver hielden van de politiek uit piëtistische motieven of die zich afwendden van de verschrikkingen en zich op liturgische vernieuwingen richtten: ‘Alleen wie voor de Joden zijn mond opendoet, mag ook gregoriaans zingen!’

ZICHTBAARHEID
In Navolging gaat Bonhoeffer nader in op de spanning tussen het zichtbare en het verborgene. Hij stelt dat in het eerste hoofdstuk van de Bergrede, Mattheüs 5, het accent ligt op de zichtbaarheid van de gemeente als stad op de berg en licht op de kandelaar. In Mattheüs 6 gaat het echter over de verborgenheid van het christelijke leven. Niemand hoeft te zien dat ik vast of bid.
Vooral bij het gebed hoort verborgenheid. Waar dat anders wordt, verwordt het gebed tot een demonstratie van eigen vroomheid. Scherp noteert Bonhoeffer dat het luidkeels en opvallend in het openbaar bidden wel niet meer zo voor zal komen. Maar we kunnen ook toeschouwer worden bij ons eigen gebed, als we met genoegen, of juist verwonderd of beschaamd onszelf beschouwen in onze biddende toestand.
Hier peilt Bonhoeffer de problematiek van het moderne leven, waarin we ons zeer van onszelf bewust zijn geworden. Door dat zelfbewustzijn kun je een toeschouwer worden van jezelf. Juist daarom is de verborgen omgang zo onvanzelfsprekend.

PSALMEN
Voor de verborgen omgang met God vormen de Psalmen voor Bonhoeffer een bijna onuitputtelijke bron. Hij bemediteerde Psalm 119 vers voor vers en in Das Gebetbuch der Bibel (vertaald in Verborgen omgang) biedt hij een inleiding in het gebedsonderwijs van de Psalmen.
Typerend voor Bonhoeffer is dat daarbij niet enkel het innerlijk aan bod komt, maar de hele breedte van het leven, tot en met de schepping, de kerk, de vijanden en de schuld. En ook hier geldt dat we Bonhoeffer niet vromer moeten maken dan hij was: in zijn gevangenisbrieven schrijft hij hoe hij soms tijden zonder bijbellezen en gebed leeft, maar hoe hij toch telkens weer terugkomt bij de Bijbel. Hier blijkt opnieuw dat genade inderdaad niet zomaar vanzelfsprekend is, maar buitengewoon kostbaar.


Dr. A. Huijgen is universitair hoofddocent systematische theologie aan de Theologische Universiteit Apeldoorn.

Dit artikel werd u aangeboden door: de Gereformeerde Bond

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 10 april 2015

De Waarheidsvriend | 24 Pagina's

Verborgen omgang

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 10 april 2015

De Waarheidsvriend | 24 Pagina's