Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

VERDRONGEN VERLEDEN

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

VERDRONGEN VERLEDEN

Dr. Prosman stimuleert theologische doordenking Holocaust

6 minuten leestijd Arcering uitzetten

In het boek ‘De onverwerkte Holocaust’ houdt dr. A.A.A. Prosman, emeritus predikant te Nijkerk, de wereldkerk een spiegel voor. Wie dit boek leest, kijkt in die spiegel en wordt aan het denken gezet.

Ds. T.W. van Bennekom uit Goes is emeritus predikant.

Dr. Prosman snijdt een cruciaal thema aan, namelijk het thema van de Holocaust. Het was de donkere periode die nazi-Duitsland voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog veroorzaakte en waarin meer dan zes miljoen Europese Joden systematisch zijn vermoord. Joden spreken zelf vaak over de Shoah, de grote ramp in de jaren 1933-1945.

Zelf ben ik in 1945 geboren. In mijn jeugd werd nauwelijks over deze rampzalige periode gesproken. Rond 4 en 5 mei komen oorlog en bevrijding jaarlijks aan de orde en wordt het verloop van de Tweede Wereldoorlog met wat jaartallen en gebeurtenissen omschreven. Voor een ieder die hiervan kennisneemt, stelt dr. Prosman in zijn boek de Holocaust wel heel duidelijk als een niet te ontwijken thema aan de orde.

ONTSTAAN

Wie een van de vernietigings-kampen heeft bezocht of in Yad Vashem, het Holocaustmuseum in Jeruzalem, is geweest, kan niet om de theologische vraag van de Holocaust heen. Zelf was ik in Auschwitz en Jeruzalem. Wie deze plaatsen bezoekt, raakt diep onder de indruk van de gebeurtenissen tijdens Hitler-Duitsland. De schrijver neemt ons mee naar de ontstaansgeschiedenis van de Holocaust. Daarbij komen de vragen van raszuiverheid en deel-name van Joden aan het maatschappelijke en culturele leven van Duitsland aan de orde. Er ontstond destijds een nieuwe religie met het Germaanse ras en het heilige bloed als kern. De Hitlerjugend werd opgevoed met de geloofsbelijdenis: ‘Wir glauben an das Blut (…) Wir glauben an das Volk’.

De Joden hadden hun wet van God. Hier stond de Duitse wet voor het zuiver houden van het Duitse ras lijnrecht tegenover. Vooraanstaande Duitse theologen zoals Paul Althaus, Gerhard Kittel en Adolf Schlatter onderschreven toch de nieuwe religie.

TEGENSTEM

De kerkelijke beweging Duitse Christenen stelde zich achter Hitler, maar het aanvaarden van de ariërparagraaf in april 1933 riep ook hier een tegenstem wakker. De invoering van deze paragraaf had tot gevolg dat niet-Germaanse ambtenaren werden ontslagen of met pensioen moesten. De Pfarrernotbund die daarop ontstond, bracht Duitse evangelische theologen en ambtsdragers samen, onder wie dr. Martin Niemöller en dr. Dietrich Bonhoeffer, die zich keerden tegen de invoering van de ariërparagraaf in de Duitse Evangelische Kerk. Ze werd een voorloper van de Bekennende Kirche, die in 1934 ontstond.

Zeer verhelderend legt dr. Prosman de standpunten in verband met het Jodenvraagstuk uit. Hij komt tot de conclusie dat Joden ook in de Bekennende Kirche als tweederangsburgers werden beschouwd. In de Barmen Thesen–zes in 1934 aanvaarde stellingen die het theologisch fundament van de Bekennende Kirche vormen–worden de Joden in concreto niet genoemd.

De schrijver geeft aan dat het met name Bonhoeffer was die opkwam voor de positie van de Joden. Bonhoeffer betoogde dat het uitsluiten van de Joden het wezen van de kerk aantast en zo horen we hier een krachtige tegenstem tegen de groeiende golf van antisemitisme. Helaas lezen we dat de Bekennende Kirche stilzwijgend de anti-Joodse maatregelen heeft gesteund en zodoende op dit punt met de nazi’s accommodeerde.

GEESTELIJKE STRIJD

Als het gaat over volkerenmoord, genocide, beschrijft dr. Prosman een lijn in de geschiedenis. Terecht benadrukt hij het bijzondere van de Holocaust. Daarbij deed zich namelijk een geestelijke strijd voor, tegen heilige boeken, gebeden en baarden, terwijl tegelijk het Germaanse ras en land werden verheerlijkt. Geen enkele gebeurtenis kwam meer onverwachts in de geschiedenis als de Holocaust met zijn snelle en efficiënte manier van vernietigen. Normale burgers, harde werkers waren in deze gespleten cultuur verantwoordelijk voor de uitroeiing van de Joden, omdat die niet zouden passen in een goede samenleving.

SCHULDVRAAG

Als het over schuld belijden gaat, raakt de schrijver een zeer gevoelig punt. Heel breed theologisch gezien begint de mens de schuld al af te schuiven in Genesis 3. De schuldvraag met betrekking tot de Holocaust komt in kerk en theologie in een studierapport van de synode in 1975 van de Evangelische Kerk van Duitsland. De Duitse theoloog P. Althaus zag de situatie van Joden als een lot. Daarmee ontloopt hij de schuldvraag. Anderen hebben het over collectieve schuld. K. Barth en M. Niemöller spreken over een onboetvaardige kerk. De synode van Rijnland (1980) was wel duidelijk in haar schuldbelijdenis.

JOODSE ANTWOORDEN

Wie de Joodse antwoorden op de Holocaust tot zich laat doordringen, weet zich meegenomen in een breder bijbels spectrum. Ik hoor namelijk dat ze gevolg was van ‘ongeloof van het volk, zoals in Babel’ of vanwege ‘het verbergen van Gods aangezicht na het jaar 70 na Chr’. En ook: ‘Hitler werd gebruikt om de zondige wereld te reinigen.’

In de vele antwoorden horen we de theologische worsteling van het eigen Joodse volk. Eén antwoord brengt de vraag op wereld-niveau: het is de tragedie van de wereld. Wie kan een bevredigend antwoord geven?


De brandende vraag is hoe God dit lijden heeft kunnen toelaten


BRANDENDE VRAAG

De grote, brandende vraag is hoe God dit lijden heeft kunnen toelaten. Deze vraag wordt nog meer prangend na een bezoek aan Yad Vashem. Jammer dat dr. Prosman zelf te vroeg het antwoord geeft (p.165), als hij zegt dat hij geen antwoord heeft. Pas aan het eind van het boek gaat hij uitleggen waarom dat zo is. Hij laat dan op een bijzondere manier het boek Job spreken. Job begrijpt God immers niet, zijn lijden blijft een geheim.

Dr. Prosman toont zeer nauwgezet aan dat bekende Duitse theologen als J. Moltmann en F.W. Marquardt geen passend antwoord op dit lijden hebben. Ook laat hij theologen als A. van de Beek, Steven Paas en Bernhard Reitsma aan het woord komen. Ook hun antwoorden zijn voor de schrijver onbevredigend. Als het gaat om de vragen rondom de Holocaust spreekt hij eveneens zijn teleurstelling uit over de recent verschenen dogmatiek van Van den Brink en Van der Kooi. De theologie is volgens dr. Prosman in haar vanzelfsprekendheid vastgelopen. Hij citeert in dit verband dr. S. Gerssen: ‘De Holocaust betekent niet minder dan dat de christelijke theologie in haar vanzelfsprekendheid is vastgelopen’ (1986). Dr. Prosman zet terecht in op de belofte van God aan Israël, Zijn volk. Deze beloften houden Israël en de kerk staande. Het uitroeien van Israël zou gelijk staan aan het uitwissen van Gods belofte.

BIJBELSE WORSTELING

Wie op een fundamentele manier kennis wil nemen van deze donkere periode in de geschiedenis, met alle vragen die eraan verbonden zijn, vindt in het boek van dr. Prosman een Fundgrube. Het bijzondere is dat hij aangeeft dat na de ingrijpende gebeurtenis van de Holocaust de vraag naar de historische en theologische actualiteit bij genoemde theologen nauwelijks aan de orde komt. Hij is hierover verbaasd en teleurgesteld. Juist omdat deze periode zo’n dieptepunt in de geschiedenis was en men spreekt over ‘de theologie na Auschwitz’. Ook over de Bekennende Kirche schrijft hij terecht minder positief als doorgaans wordt beschreven.

De auteur geeft op brandende geloofsvragen geen goedkope antwoorden. We treffen in zijn boek hierover een bijbelse worsteling aan. Wie het volk van Gods verbond liefheeft, ontkomt niet aan de theologische doordenking van de Holocaust. Dat is de grote verdienste van dit boek.

T.W. VAN BENNEKOM

Dit artikel werd u aangeboden door: de Gereformeerde Bond

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 24 juli 2015

De Waarheidsvriend | 24 Pagina's

VERDRONGEN VERLEDEN

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 24 juli 2015

De Waarheidsvriend | 24 Pagina's