REFODOMES IN DE BIBLEBELT

Daarom is het boeiend om ze te bekijken op hun beeldvormende waarde. Dat gebeurt in het boek Vensters op refodomes. Omdat die nieuwe kerkgebouwen meestal behoren aan meer behoudende kerken, zoals een gereformeerde gemeente of een hersteld hervormde gemeente, worden ze wel ‘refodomes’ genoemd.

GOTISCHE KATHEDRAAL

Jaren geleden verzorgde ik samen met een Duitse collega het vak Filosofie voor Bouwkunde aan de Technische Universiteit Eindhoven. Hij was lutheraan en ik calvinist. Het gevolg was dat we alle mogelijke kerkgebouwen tevoorschijn haalden om aan de studenten te laten zien hoe een gebouw bepaalde visies en waarden kan uitstralen. We maakten dankbaar gebruik van een boek dat per stijlperiode (Romaans, gotisch, barok, enzovoorts) laat zien welke visies en waarden daarin centraal stonden bij de vormgeving van het gebouw.

Als ‘tentamen’ moesten de studenten zelf een gebouw kiezen en daar een analyse van maken. Omdat het bouwkundestudenten betrof, die altijd erg op vormgeving letten, kregen we soms werkstukken die zelfs in de vorm van het gebouw waren uitgeknipt. Een voorbeeld is de gotische kathedraal. Die staat uiteraard aan het grote marktplein van de stad. Immers, waar het volk is, moet de kerk zijn. Als je zo'n kathedraal binnenstapt, overvalt je meteen het gevoel dat je verloren gaat in de enorme ruimte. Dat is precies het gevoel dat de bouwers wilden opwekken: je moet je een klein mensje weten in een immense schepping. Vervolgens merk je dat je blik voortdurend omhooggetrokken wordt. Dat komt door de grote hoogte, maar ook door de spitsbogen die als vingers omhoog wijzen. Ook dat effect is door de bouwers beoogd: kijk naar boven, want daar is God van Wie je alles mag verwachten. Dan bewonder je de grote glazen ramen waardoor het licht van boven zomaar op de aarde valt. Ook dat hoort bij het doel van de bouwers: dat je weet dat het licht van Gods genade zomaar tot je komt als je in de kerk bent.

Als je je dan ten slotte realiseert dat het grondpatroon van de kerk een kruisvorm is, heb je ook de boodschap van de bouwers begrepen dat in de kerk alles gebouwd is op de kruisverdienste van Christus. Zo zijn in de materiële vormgeving van het gebouw verschillende visies en waarden verwerkt.

In de materiële vormgeving van het gebouw zijn visies en waarden verwerkt

EENVOUD

Nu hebben wij protestanten natuurlijk ook onze moeiten met die kathedraal. Tijdens de beeldenstorm hebben we alle ‘stomme’ beelden eruit gesloopt, omdat die de levende verkondiging van het Woord dreigden te vervangen. Zeker in het meer behoudende deel van het protestantisme worden bezwaren gevoeld tegen die beeldendienst en ook tegen het overdadige dat in kathedralen te vinden is.

‘Eenvoud is het kenmerk van het ware’ is een spreekwoord dat daar veel instemming vindt. Maar is daarmee de hele gedachte van het kerkgebouw als iets wat in zijn vormgeving een christelijke visie op mens en wereld kan vertegenwoordigen meteen uit den boze?

Dat is een belangrijke vraag die in het door promovenda Anneke Pons geredigeerde boek Vensters op refodomes aan de orde komt.

Het wordt allereerst gepresenteerd als een soort onderzoeksverslag, en dat is het in zekere zin ook, maar er zit zeker een normatieve lading in. Zowel de theologen als de architecten die eraan bijgedragen hebben, verzuchten soms dat er zo veel kansen gemist worden om zo'n ware blikvanger een expliciete boodschap te laten uitdragen. In de empirische studies die gedaan zijn, blijkt dat de opdrachtgevers aan de architecten dikwijls vooral meegeven dat het eenvoudig en kostenbewust moet.

KANSEL CENTRAAL

Als er al iets van vormgeving in het programma van eisen geformuleerd wordt, dan is het de centrale plaats van de kansel en de goede zichtbaarheid en verstaanbaarheid van de predikant. Veel refodomes hebben daarom de banken in een kwart cirkel om de kansel staan. Daarin zit op een heel overtuigende manier een visie op de rol van de Woordverkondiging in de eredienst: die staat namelijk zichtbaar centraal. Als zo'n kerkgebouw bijvoorbeeld op een Open Monumentendag opengesteld zou worden voor bezoekers, kan iedereen onmiddellijk zien dat het in dit kerkgebouw draait om wat er op de kansel gebeurt.

PRINCIPES VAN KERKBOUW

Het team van onderzoekers, bestaande uit Anneke Pons (sociologe), Maarten Wisse (theoloog), John Exalto (pedagoog), Fred van Lieburg (religiehistoricus) en Johan Roelant (docent media en religie), trok onder meer naar Barneveld om daar interviews af te nemen bij mensen die op enigerlei wijze betrokken waren bij de drie recent gebouwde refodomes aldaar.

Daarnaast organiseerden ze een studiedag waarbij architecten aan het woord kwamen (Jenko Huls, Wouter van Beijnum, Marco Born, Jan Veldman en Mart Ros). In het boek vinden we bijdragen van architecten (Mart Ros en Hans Teerds). Ten slotte waren masterstudent Jolien van Braak als deskundige op het gebied van de rol van kunst in de protestantse geloofspraktijk en Herman Wesselink als architectuurhistoricus betrokken bij het project.

Dit interdisciplinaire team leverde met het boek veel stof tot nadenken over de vraag of inderdaad de presentie van het kerkgebouw niet veel bewuster benut zou kunnen worden om te laten zien waar de kerk voor staat. Herman Wesselink en Mart Ros laten in hun historische overzichten zien dat er wel enige bezinning is geweest op de wenselijke principes van protestantse kerkbouw (met name door de bekende theoloog Abraham Kuyper), maar dat zeker in onze tijd het behoudende deel van het protestantisme vooral uitgaat van de gedachte dat het in de kerk om het geestelijke gaat. Een kerkgebouw is in deze visie niet meer dan dode stenen.

Blijkbaar heeft het gebouw van dode stenen toch iets te maken met eerbied voor God

BOODSCHAP

De rapportage van de interviews in Barneveld (in de hoofdstukken van Van Lieburg, Pons en Roelant) laat dat ook zien voor het heden. Tegelijk duiken telkens signalen op dat het materiële kerkgebouw toch een geestelijke betekenis kan hebben. Zo vertelt een geïnterviewde dat hij uit eerbied voor God de klompen bij de ingang van het kerkgebouw uitdeed toen hij op een doordeweekse dag daar iets moest ophalen. Blijkbaar heeft dat gebouw van dode stenen toch iets te maken met eerbied voor God.

De boodschap die het boek suggereert is dan ook: waarom zou je daar dan geen gebruik van maken bij het ontwerp van de kerk? Hoewel niet zo nadrukkelijk in het boek genoemd, zouden de bouwers van de gotische kathedralen daar toch wel als lichtende voorbeelden genoemd kunnen worden. Er zit nog een hele afstand tussen het volproppen van een kerk met heiligenbeelden en crucifixen, en het zodanig vormgeven van het gebouw dat het weerspiegelt wat in het christelijk geloof wezenlijk is.

RESPECTVOL

Het boek is het tweede deel van de reeks Biblebelt Studies. De serie is gericht op bestudering van het behoudende deel van de gereformeerde gezindte. Het eerste deel gaat over ‘refo’s’ en de moderne media. In dat boek worden de refo's soms wel wat kort door de bocht weggezet (alleen al door de naamgeving natuurlijk).

Dat gebeurt in dit tweede deel gelukkig niet. Een enkele keer valt wel eens een opmerking die mijns inziens eerder voortkomt uit vooroordelen dan uit empirische studie. Maar over het algemeen is de toon van dit deel respectvol tegenover de bestudeerde bevolkingsgroep.

KUNSTZINNIGE VORMGEVING

Tegelijk heeft het voor die groep, maar niet alleen voor hen, een waardevolle boodschap. De relatie tussen kunstzinnige vormgeving en het christelijk geloof is niet bij voorbaat te veroordelen. Het kan juist buitengewoon waardevol zijn om in vormgeving en materiaalkeuze bij kerkbouw de door God gegeven mogelijkheden in de schepping te gebruiken om christelijke waarden zichtbaar en tastbaar te maken.

Op die manier wordt architectuur als onderdeel van de techniek een middel in de handen van God om de boodschap van Zijn koninkrijk uit te dragen, zoals de Heere dat vroeger al deed in tabernakel en tempelbouw. Zo wil Hij ook nu nog gediend worden.

De bekende componist Johan Sebastiaan Bach schreef onderaan zijn muziekstukken wel de woorden ‘Soli Deo Gloria’. Zou de architect van een refodome die behoefte ook zo niet kunnen ervaren? Dan wordt ook architectuur een pond om handel mee te drijven. Wie weet hoeveel winst daarmee gemaakt kan worden.

Dr. M.J. de Vries uit Papendrecht is bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan de Technische Universiteit in Delft en lid van het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond.

N.a.v. Anneke Pons (red.), ‘Vensters op refodomes. Bevindelijk gereformeerden en moderne kerkbouw’, uitg. De Banier, Apeldoorn; 225 blz.; € 15,95.

LEZING OVER KERKARCHITECTUUR

Op 23 november houdt Christian Illies de Van Riessen Memorial Lecture voor de Stichting Christelijke filosofie met als thema: Why church architecture needs philosophy. Technische Universiteit Delft, gebouw 22 (Applied Physics), zaal C117, aanvang 15.00.

Aanmelden uiterlijk 1 november via m.j.devries@tudelft.nl.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen