OVER DE RAND (GEDUWD)

Het is diep tragisch wanneer een mens de dood verkiest boven het leven, als de dood nog de enige uitkomst lijkt te zijn in een compleet uitzichtloze situatie. In Grieving a suicide (Inter-Varsity Press, 2017) vertelt Albert Y. Hsu over de zelfdoding van zijn vader. Het trieste einde van een weg door dichte duisternis als gevolg van een hardnekkige depressie. Het is een van de vele te boek gestelde verhalen van nabestaanden.

VERTWIJFELING

Rouwen na zelfdoding is complex en gelaagd, meer dan wanneer iemand ons ontvalt door ziekte. Verwijten kunnen het kaliber van zelfverwijten aannemen, die als een worm in hoofd en hart knagen. Schoten we te kort? Faalden we in liefde, in begrip, toewijding en aandacht? Hebben we signalen gemist, of niet serieus (genoeg) genomen? Waar deponeer je die vragen en vooral je woede en vertwijfeling? Bij jezelf? Bij de dode? Bij de hulpdiensten? Bij God? Soms kan een suïcide voelen als een wraakpoging. Zeker na een echtscheiding of bij een verstoorde relatie. Terecht schrijft Hsu dat niet de omgeving, maar degene die de hand aan zichzelf sloeg, verantwoordelijk is voor de ultieme daad. Het leven van nabestaanden wordt evenwel nooit meer als eerder. Er is een cesuur aangebracht tussen voor en na de ramp. De ontgoochelde achterblijvers vluchten soms in drank of andere vormen van verdoving. In ieder geval willen ze de confrontatie met hun gevoelens ontlopen. Maar je moet er doorheen. ‘Erover praten’ is vele malen beter dan zwijgen, zeker voor ouders die hun kind door deze afschuwelijke dood verloren. Praten en samen iets ondernemen kan therapeutisch werken, het voorkomt dat je uit elkaar groeit. Het is beter om de draad van het leven weer op te nemen, je niet in een hoekje terug te trekken en daarmee uit het sociale leven. Anderen op afstand houden is niet helpend.

In de strijd tegen de verkeerde en fatale beslissing zijn medestrijders meer dan nodig

TREITEREN

Het is een gewaagde bewering, maar toch schrijf ik hem hier neer: we kunnen elkaar niet alleen het leven zuur, maar ook onmogelijk maken.

In het jaar 74 doodden bijna duizend Zeloten in Masada zichzelf, om vooral niet in handen van de Romeinen te vallen. Bij de nadering van de Tweede Wereldoorlog en vanaf 1940 tot en met 1943 benamen zich – alleen al in Nederland – ruim 700 Joodse medeburgers het leven. Zij zagen geen uitweg meer en sloegen liever de hand aan zichzelf dan door de Duitsers op gruwelijke wijze vermoord te worden. Tegen het einde van diezelfde oorlog pleegden veel burgers in Duitsland zelfmoord uit wanhoop en ontreddering voor de nabije ondergang van het Derde Rijk.

Jarenlang getreiterd en uitgesloten worden is een serieuze risicofactor als het gaat over zelfdoding. We werden in de afgelopen jaren meer dan eens geconfronteerd met de gevolgen van pestgedrag. Er is een niet mis te verstane relatie tussen pesten en suïcide. Het gaat daarbij om ‘denken over’ en daadwerkelijk een poging doen ‘tot’. Daar komt nog bij dat onlinepesten dag en nacht doorgaat. We kunnen elkaar over de rand van het leven duwen.

Wereldwijd ligt het aantal zelfdodingen onder agrariërs schrikbarend hoog. India voert de lijst aan. Het is een land volop in beweging. Veel boeren houden de snelle ontwikkelingen niet meer bij, raken op achterstand en zien nog maar een oplossing voor problemen die hun boven het hoofd groeien: suïcide. Ook in Europa benemen bovengemiddeld veel agrarische ondernemers zich het leven. Volgens de Volkskrant ging het in 2015 om 600 boeren in Frankrijk, 500 in Duitsland en 400 in België. In Nederland worden de cijfers niet uitgesplitst per beroepsgroep, maar landbouworganisaties luidden eerder al de noodklok. Als oorzaak worden genoemd: gebrek aan waardering, lage prijzen en grote schuldenlast, steeds meer milieueisen en administratieve rompslomp.

Tegenwoordig wordt zelfdoding doorgaans verklaard vanuit een psychologische en medische oorzaak. De Franse socioloog Émile Durkheim publiceerde in 1897 zijn belangwekkende boek over de oorzaken van suïcide en wees daarbij nadrukkelijk op de teloorgang van sociale verbanden en stabiele normen- en waardepatronen. Hij onderscheidt enkele vormen van zelfdoding. De ‘egoïstische’ of ‘zelfzuchtige’ variant komt opmerkelijk dicht bij wat vandaag (zelf)euthanasie heet. Men kan het ook een filosofische kwestie noemen, maar in feite breekt ons een nihilistische mens- en wereldbeschouwing op. ‘Wat is eigenlijk de zin van het leven? Is er wel zin?’ Verklaart dat niet de grote belangstelling voor euthanasie en het recht daarop in een samenleving die zich bijna collectief van God heeft ontdaan? Dostojewski zinspeelde daar al op in De gebroeders Karamazov.

VELE FACTOREN

Het is de vraag of het vinden van een reden de nabestaanden helpt om zich met die fatale beslissing te verzoenen. Er zal wellicht een ‘laatste druppel’ zijn, iets waardoor iemand de dramatische beslissing neemt door zich op te hangen, te vergiftigen, voor de trein te springen of zich van een gebouw af te werpen. De daadwerkelijke oorzaak lig echter dieper. Er is meer dan het uitgaan van een verkering, verlies van baan en/of partner. Er is meestal sprake van een complexe interactie van vele factoren, dikwijls van psychosociale aard.

De Weense psychiater Sigmund Freud koppelde de doodsdrift aan psychische factoren. Inmiddels weten we dat depressie, een bipolaire stoornis (manisch depressief) en borderline kunnen uitmonden in suïcidaal gedrag. Dat mag omstanders niet alleen alert doen zijn – suïcidepreventie – maar ook bescheiden maken in hun oordeel. We hebben er over het algemeen minder moeite mee dat iemand zich doodrookt of door bewuste waaghalzerij sterft dan dat hij zichzelf ombrengt. W. à Brakel is daar glashelder in.

Allerlei waaghalzerij, te veel eten en (alchohol) drinken acht hij in strijd met het zesde gebod. Laten we evenwel voorzichtig zijn met onze oordelen; iemand kan onmetelijk diep in de put zitten. In onze chaotische samenleving met zijn vele gestrande huwelijken, baanonzekerheid, en voortdurende veranderingen, ontbreekt het aan aanjagers (‘triggers’) niet.

In Trouw schreef Stephan Sanders enige tijd geleden (6-7-2016) over het ‘homovriendelijk kerngezin’, waarin hij opgroeide, met ouders, ‘die behoorlijk stichtelijk konden spreken over de schoonheid van het anders-zijn’. Maar ‘je voelt jezelf een freak en een verliezer, en lang voordat je wordt geconfronteerd met je eerste scheldpartij, heb je zelf die hele belastende lijst van aantijgingen en verwensingen al afgewerkt. Voor de zelfhaat heb je de maatschappij echt niet nodig.’ Er is soms veel en soms ook weinig voor nodig om iemands mentale welzijn te ondermijnen. Niet iedereen leerde op de goede wijze met stressvolle situaties om te gaan. We hebben niet alleen toe te zien op onszelf, maar ook op elkaar.

Wie zichzelf als een last ervaart, komt gemakkelijk tot de verkeerde conclusie dat anderen hem of haar ook als zodanig zien. In de strijd tegen de verkeerde en fatale beslissing zijn medestrijders meer dan nodig. En niet te vergeten: bidders!

SCHANDE EN SCHAAMTE

In het Oude en Nieuwe Testament lezen we enkele keren over zelfdoding. Soms wordt iemand op verzoek gedood, zoals Abimelek (Richt.9:52-54). Verschilt zijn gehonoreerde doodswens wezenlijk van de ten onzent gangbare euthanasiepraktijk? Simson (Richt.16:28-31) is een verhaal apart. In Der Spiegel van oktober 2001 werd hij prominent opgevoerd als ‘zelfmoordterrorist’. Daarmee werd geen recht gedaan aan de context, de oorlog met de Filistijnen. Hebreeën 11:32 rekent hem bij de geloofshelden. Saul en Judas sloegen daarentegen in wanhoop de hand aan zichzelf. Dat is niet de oplossing voor een geweten dat ons aanklaagt en veroordeelt. Het zesde gebod verbiedt doodslag, dus ook ‘zelfmoord’. Jeroen Brouwers geeft in ‘De laatste deur’ voorkeur aan dat laatste woord en legt uit waarom. Achterblijvers zullen liever spreken van ‘zelfdoding’, vanwege het misdadige dat het begrip ‘zelfmoord’ aankleeft. De reactie van de kerk op suïcide ging niet zelden te ver, door de zelfdoder een normale begrafenis en – in het rooms-katholicisme – een plaats in gewijde grond te ontzeggen. Een ezelsbegrafenis was zijn deel (Jer.2:19). Ook het oordeel van W. a Brakel, Smijtegelt en Bunyan is niet mis. Zij zijn echter niet in de meerderheid. Voorzichtiger in hun beoordeling zijn mannen als Luther, Voetius en Simon Oomius. Voor de eerste kan de duivel een mens te sterk zijn geworden. Luther gebruikt het beeld van iemand die in het bos door struikrovers wordt overvallen en Oomius waarschuwt ons voor een liefdeloos oordeel.

In de gereformeerde gezindte bestaat nog altijd grote schaamte en diep ongemak als het over suïcide gaat, bij zowel direct getroffenen als omstanders. Daar praat je niet over, terwijl dat praten zo oplucht. Zeker als de beelden op je netvlies gebrand zijn met een traumatisch gevolg.

Het merendeel van de suïcidanten doet een zelfdodingspoging na een crisis, waardoor een ondraaglijke situatie ontstond. Wie wanhopig is moet vooral hulp zoeken. Laat de omgeving alert zijn op signalen van hopeloosheid en uitzichtloosheid en die vooral serieus nemen.

Ds. J. Belder uit Harskamp is emeritus predikant.

VERLOREN?

‘U zegt misschien: Maar van niet één zelfmoordenaar in de Bijbel lezen wij dat hij behouden is. Ons antwoord is: en ook niet dat hij verloren is, al vrezen wij van bijna allen het ergste, en al is het van Judas op z’n minst sterk te vermoeden. Maar wat belangrijker is: voorbeelden zijn geen regels. (...) De zaak wordt pas brandend als wij ze misschien in eigen familie hebben; of zelfs in eigen gezin. Dan besterven onze harde oordelen op onze lippen tenzij wij – misschien in onze religie – verhard zijn.’

(Drs. K. Exalto, ‘Geen hand aan u zelf. Gedachten over de zelfmoord’, Kampen, z.j., blz.103.)

HANDVATTEN

• Langdurig gepest worden kan iemand fataal worden.
• Heb oprechte aandacht voor elkaar.
• Zorg dat niemand geïsoleerd raakt.
• Waarom durven we niet te praten over negatieve gevoelens, zoals Job wel deed?
• Wanhopigen willen ‘dit’ leven – vol verdriet en pijn – niet meer.
• Vergeet de achterblijvers niet!
• Laat oordelen achterwege, daartoe zijn wij niet geroepen, noch bevoegd.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen