ONZE KENNIS

Is de katholieke kerk de verzameling van alle plaatselijke gemeenten van Christus die in een organisatorische eenheid aan elkaar verbonden zijn of is zij het mystieke lichaam van Christus? Aanvankelijk had het begrip ‘katholiciteit’ vooral een kwantitatieve betekenis, de katholieke kerk is het geheel van alle christenen in onderscheid van de verspreide plaatselijke gemeenten. Maar al gauw kreeg ‘katholiek’ ook een normatieve of kwalitatieve betekenis, de katholieke kerk staat als gemeenschap van ware gelovigen tegenover ketters en scheurmakers.

BAVINCK

Die katholiciteit van het christendom is heel mooi doordacht door Herman Bavinck (1854-1921). Op 27-jarige leeftijd begon hij als hoogleraar in Kampen met het doceren van onder andere dogmatiek en ethiek. Zijn eerste rede als rector van de theologische school is getiteld ‘De Katholiciteit van Christendom en Kerk’.

Bavinck richt zich niet op de kerk als instituut, maar op de verhouding van de kerk tot de wereld. Vandaar dat hij spreekt over de katholiciteit van het christendom. De houding van de Vroege Kerk was er een van wereldverachting, ascese en antithese. In de Middeleeuwen werd de tegenstelling tussen de kerk en de wereld uitgewist, omdat na keizer Constantijn de westerse wereld gekerstend werd en christendom en cultuur samenvielen. In de Middeleeuwen bleef er echter wel sprake van een bepaald dualisme, een onderscheid tussen het natuurlijke en het geestelijke of het bovennatuurlijke. Het ene was wel goed, maar het andere toch beter. Dit mondt uit in de dubbele moraal: de Tien geboden gelden voor iedereen, maar de evangelische raadgevingen uit de Bergrede alleen voor de geestelijken. Het huwelijk is goed, maar het celibaat is beter; eigendom is geoorloofd, maar armoede is verdienstelijker.

HERSCHEPPING

Volgens Bavinck breekt de gereformeerde theologie radicaal met dit dualisme. Er is geen tegenstelling tussen natuur en genade, tussen schepping en verlossing. De verlossing is juist een verlossing van de schepping. De zonde heeft alles weliswaar bedorven en verontreinigd, maar het natuurlijke is niet in zichzelf onheilig. Het moet gereinigd worden, maar het mag niet veracht of gemeden worden. In de gereformeerde theologie is de herschepping geen aanvulling op de schepping maar een blijde boodschap van vernieuwing van alle creaturen. De genade verlost de natuur uit de greep van het kwaad. De genade herstelt en voltooit zo de natuur en vervangt of vernietigt haar niet.

Dat betekent dat de gereformeerde theologie bij uitstek in staat is om een perspectief te bieden op het gewone natuurlijke leven. In veel vormen van evangelicalisme en pentecostalisme schuilt een dualistische trek. Dat leidt tot een scheiding van natuur en genade. We moeten uit de wereld verlost worden. De gemeente wordt opgenomen en ontsnapt zo aan de grote verdrukking. Als het vliegtuig van de gelovige piloot dan neerstort – zoals in bepaalde verfilmingen van de Opname – dan is daar niets aan te doen... De gave van de genezing komt tegenover de medische wetenschap te staan als een alternatieve geneeswijze bij uitstek. Profetie is een buitengewone en visionaire vorm van openbaring en iets heel anders dan een helder inzicht in de Schriften. Gelukkig ligt dit alles in de praktijk bij een groot deel van de evangelische beweging en de pinksterbeweging genuanceerder, maar er zit in grote delen van het christendom een dualistisch element in de visie op de verhouding tussen schepping en verlossing.

Het is pas echt katholiek als het Evangelie niet tegenover de natuur – en de cultuur – staat, maar die heiligt en reinigt op weg naar de volkomenheid van Gods Koninkrijk.

KONINGIN

De katholiciteit van de gereformeerde theologie blijkt daarnaast ook uit de gereformeerde visie op de relatie tussen de theologie en de andere wetenschappen. Ooit was de theologie de koningin van de wetenschappen. In de context van de moderniteit is de theologie echter eerder een stiefdochter van de universiteit geworden of zelfs te vondeling gelegd.

Dat heeft natuurlijk alles te maken met het beroep op openbaring. God en Zijn openbaring behoren nu eenmaal niet tot de empirische werkelijkheid die aan de academie bestudeerd wordt. Geloof in God is prima, het is religie, en het kan bestudeerd worden, maar God Zelf – als Hij al bestaat – is buiten het bereik van het menselijk intellect.

Maar het is juist de gereformeerde theologie die de samenhang ziet tussen Gods algemene openbaring in de schepping en de geschiedenis en zijn bijzondere openbaring in Christus en in de Schriften. De kennis van God de Schepper is wel onderscheiden van die van God de Verlosser, maar het is kennis van dezelfde God.

ONZE ZINTUIGEN

Volgens Herman Bavinck is alle kennis een correspondentie tussen denken en zijn. De wereld maakt via onze zintuigen een bepaalde indruk op onze geest. We geloven intuïtief dat die indruk – Bavinck noemt dat een getuigenis – aan de werkelijkheid beantwoordt, al kunnen onze zintuigen ons wel bedriegen. Zonder de overtuiging van de betrouwbaarheid van onze op zintuigelijke waarneming gebaseerde kennis, zijn wij geheel opgesloten in onze eigen waarneming en ervaring. Uiteindelijk berust voor de gelovige christen de overtuiging van de betrouwbaarheid van alle kennis op het geloof dat het dezelfde Logos (het Woord als de eeuwige Zoon van God) is, Die de werkelijkheid buiten ons en de wetten van het denken in ons schiep.

De wereld is een belichaming van Gods gedachten, zij is een boek waarin de schepselen als letters zijn. Het is geen schrijfboek waarin wij onze ideeën projecteren, maar een leesboek waarin we kunnen leren kennen wat God erin heeft opgeschreven. Uiteindelijk is alles openbaring. Zekerheid dat de boom op het netvlies ook echt een boom is, kan alleen God bieden. Hij is de Schepper van de boom en van het oog, van de wereld en van de ziel, van de macrokosmos en de microkosmos.

Ook scheikunde en biologie, wiskunde en informatica behoren tot het terrein van de openbaring. De wetenschap ontdekt wat de Schepper in de schepping heeft gelegd. 2 + 2 = 4, daarin is geen verschil tussen christelijke en seculiere wetenschap, maar de christen ziet dieper dan de som van de delen. Hij ziet in de wiskunde de harmonie die de Schepper in de schepping heeft gelegd en hij verwondert zich erover. God Die de wereld schiep, schiep ook het oog om de wereld te zien en de geest van de mens om de wereld te begrijpen.

Het is verleidelijk om het begrip openbaring te reserveren voor de confessionele theologie, maar we kunnen in het huidige debat over de plaats van de theologie in het publieke domein beter met een reuzezwaai claimen dat alle kennis berust op openbaring.

Natuurlijk kan die claim betwist worden, maar het debat over de grondslagen van onze kennis is een filosofisch debat dat juist aan de openbare universiteit gevoerd moet worden.

Herman Bavinck stelt dat alle wetenschap ten diepste neerkomt op het nadenken over de gedachten van God. In de natuurkunde, de biologie, de wiskunde zijn we net als in de theologie voortdurend bezig met het ontdekken van Gods verborgenheden. Gods openbaring beperkt zich immers niet tot het Woord, maar doortrekt de hele schepping.

OPENBARE UNIVERSITEIT

Dat is een motivatie om op te komen voor de theologie aan de openbare universiteit en geen terugtrekkende beweging te maken naar een seminarium. De theologie wordt momenteel steeds meer verbannen naar confessionele instellingen, maar van den beginne is het zo niet geweest. De gereformeerde theologie wil ook daarin katholiek zijn. Het is uiteraard prima dat er ook aan afgescheiden seminaria gereformeerde theologie wordt beoefend, maar de katholiciteit van de gereformeerde theologie is een principieel argument voor de theologie aan de openbare universiteit.

Prof. dr. H. van den Belt is bijzonder hoogleraar namens de Gereformeerde Bond aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Volgende week deel 3, een uitleg waarom ook de gereformeerde verkiezingsleer niet haaks staat op de katholiciteit.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen